Kolejny, siódmy już, etap prac konserwatorskich przy nagrobkach na cmentarzach w Zespole Cerkiewnym w Radrużu został zrealizowany w 2023 r. Prace objęły 20 nagrobkach położonych na tzw. dużym cmentarzu na dz. 177. Prace zostały w całości sfinansowane ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Ochrona zabytków”.

Ze względu na zróżnicowany charakter obiektów wykonane działania należy podzielić na dwa osobne zagadnienia dotyczące murowanej konstrukcji zbiorowej mogiły mieszkańców Radruża zmarłych najpewniej w trakcie epidemii w 1842 r. (nr porządkowy nagrobka 82) oraz kamiennych nagrobków upamiętniających indywidualne pochówki (nr 87–105).

Omawiane obiekty ze względu na funkcję i ekspozycję plenerową narażone były na szkodliwe działanie czynników atmosferycznych (opady, wahania temperatury, erozja eoliczna), które doprowadziły do powierzchniowego wypłukania spoiwa i wydobycia ziarnistości skał. Istotny wpływ na stan zachowania nagrobków wywarł również brak izolacji poziomej. Bezpośredni kontakt kamiennych elementów z gruntem skutkuje kapilarnym podciąganiem wód gruntowych zawierających sole, które poprzez krystalizację w porach skały i zwiększanie swojej objętości wywołują silny nacisk i doprowadzają do powstawania mikrospękań i stopniowej degradacji struktury kamienia. Ponadto brak stabilnego podłoża u większości pomników (podwaliny bądź fundamentu) oraz ukształtowanie terenu cmentarza doprowadziły do zaburzenia statyki nagrobków, przewrócenia niektórych elementów, a także częściowego pogrążenia podstaw w gruncie. Istotnym czynnikiem wpływającym na stan zachowania obiektów był również rozwój mikroflory, któremu sprzyja mikroklimat cmentarza. Zadrzewienie i otoczenie wyższej roślinności silnie ogranicza cyrkulację powietrza i utrzymuje wysoką wilgotność względną. Nawarstwienia mchów, porostów oraz grzybów ukrywały czytelność form i inskrypcji. Ponadto skutkiem działalności mikroorganizmów heterotroficznych było powstawanie trudnych do usunięcia, strukturalnych zaplamień kamienia (w głównej mierze wywołują je grzyby sadzakowate, które w swojej grzybni gromadzą melaninę).

Wstępem do konserwacji przy mogile zbiorowej (nagrobek nr 83) było wykonanie prac ziemnych związanych z odsłonięciem częściowo pogrążonego w ziemi cokołu, oceny stanu zachowania przyziemia oraz głębokości fundamentów. Docelowe zabiegi konserwatorskie rozpoczęto od oczyszczenia powierzchni obiektu (metoda hydrodynamiczna uzupełniona metodą strumieniowo-ścierną z użyciem piasku kwarcowego). Wywołane przez biologiczne nawarstwienia zaplamienia struktury kamienia (widoczne szczególnie w części eksponowanego wątku kamiennego, ale także w obrębie krzyża wieńczącego założenie) wymagały chemicznego usunięcia zaplamień. Po uprzednim wykonaniu prób na przebarwione fragmenty nałożone zostały okłady z wapna chlorowanego, które po wyschnięciu usuwano, a powierzchnię ponownie przemywano wodą.

Ważnym etapem prac było rozpoznanie nośności zapraw tynkowych oraz wzmocnienie struktury muru. Zdegradowane i osypujące się fragmenty tynku usunięto. Pozostałe natomiast, podobnie jak murowany wątek, wzmocniono metodą powlekania do maksymalnego nasączenia ich struktury preparatami krzemoorganicznymi (Sarsil OH-300, Sarsil OH-500). Po okresie karencji przystąpiono do uzupełniania tynku. Na podstawie przeprowadzonych badań podjęto decyzję o wykonaniu zapraw wapienno-piaskowych, które nakładano w dwóch warstwach (warstwa adhezyjna i wyrównawcza), a następnie pielęgnowano przez okres tygodnia (utrzymywanie wysokiej wilgotności umożliwiającej wiązanie spoiw hydraulicznych). Po związaniu zapraw tynkowych (ok. 4 tygodni) ich powierzchnię pokryto pobiałą (trzy warstwy).

Równie istotne było wykonanie częściowych przemurowań cokołu, którego konstrukcja została osłabiona przez wypłukanie spoin, w rezultacie także do oderwania kamiennych ciosów. Odnalezione w pobliżu mogiły fragmenty skał dopasowano do wątku, jednak konieczne było także wmurowanie nowych elementów. Poszczególne ciosy osadzono w wątku przy pomocy zaprawy wapienno-cementowej, natomiast spoiny uzupełniono zaprawą wapienno-piaskową z domieszką cementu (poniżej 5%), której kolorystykę modyfikowano pigmentami mineralnymi w nawiązaniu do oryginału. Dla wzbogacenia tekstury uzupełnień zastosowano dodatek sucho gaszonego wapna.

Zwieńczeniem prac było wykonanie żwirowej warstwy drenażowej wokół fundamentów, dezynfekcja powierzchni oraz hydrofobizacja powierzchni preparatem silikonowym Sarsil H14/R.

Prace przy nagrobkach 87–105 rozpoczęto od odsłonięcia podstaw, rozpoznania sposobu posadowienia obiektów i wydobycia z ziemi elementów składowych nagrobków. Przewrócone krzyże (nr 96, 105) podniesiono z gruntu i zabezpieczono na czas prac poprzez ułożenie ich na podłożu roboczym. Podobnie postąpiono z wydobytymi z ziemi fragmentami krzyży z nagrobków nr 103 i 104, których stan zachowania po złożeniu pozwolił na przywrócenie oryginalnych koncepcji. Silnie przechylony pomnik nr 89 utracił swoją stabilność, stąd już na etapie rozpoznania otoczenia obiektów zdecydowano się na jego demontaż. Po wykonaniu dokumentacji fotograficznej prac rozpoznawczych z powierzchni nagrobków przy użyciu narzędzi ręcznych (szpachelki, szczotki) usunięto nawarstwienia biologiczne. Stanowiło to wstęp do docelowego odczyszczania powierzchni pomników, które przeprowadzono z użyciem metody hydrodynamicznej i mechanicznej (szczoteczki stalowe, mosiężne i nylonowe). Bezpośrednio po odczyszczeniu obiektów, ich powierzchnię zdezynfekowano przy pomocy Preparatu grzybobójczego firmy Altax, natomiast rażące estetycznie zaplamienia skały będące skutkiem działalności mikroflory likwidowano przy zastosowaniu metod chemicznych (okłady z wapna chlorowanego, usuwane po wyschnięciu). Etap prac związany z oczyszczaniem powierzchni wieńczyła komisja konserwatorska, która zaakceptowała uzyskane efekty i poczyniła ustalenia związane z dalszymi działaniami.

Po demontażu obiektów odczyszczono również niedostępne wcześniej fragmenty (spody podstaw, gniazda montażowe itp.) i odkuto szkodliwe dla stanu technicznego i estetyki uzupełnienia. W kolejnym etapie odsolono poszczególne elementy wykorzystując zjawisko swobodnej migracji soli do rozszerzonego środowiska.

Duże znaczenie miał zabieg wzmocnienia struktury osłabionych skał, który wykonano przy użyciu preparatów Sarsil OH-300 i Sarsil OH-500 firmy Silikony polskie. Po upływie okresu karencji przystąpiono do klejenia rozłupanych elementów. W tym celu zastosowano klej mineralny Keraflex EXTRA S1 firmy Mapei. Połączenia sklejeń nagrobków nr 87 i 104 wzmocniono poprzez dodanie w nawiercone uprzednio otwory kompozytowych prętów zbrojeniowych (włókno szklane zatopione w żywicy). Duże ubytki na styku formy wypełniano wspomnianym klejem z dodatkiem kruszywa (zmielony kamień). Uzupełnienia form wykonano przy pomocy masy sztucznego kamienia opartej na kruszywie tożsamym z oryginalną skałą, wapnie i białym cemencie portlandzkim (proporcje 3:1:1/2). Ponadto zaślepione zostały otwory montażowe w nagrobkach nr 92 i 97 (kamienne wstawki osadzone za pomocą zaprawy cementowo-wapiennej).

Przygotowane i opracowane w ten sposób elementy składowe pomników montowano na przygotowanych kamiennych podwalinach nawiązujących do zachowanych posadowień, które pokrywano izolacją poziomą w postaci kwasoodpornej gumy. Połączenie elementów wzmacniano poprzez użycie zaprawy cementowo-wapiennej firmy Anser. Łączenia spoinowano przy pomocy w/w masy sztucznego kamienia.

Zwieńczenie prac stanowiło wykonanie gruntownej dezynfekcji preparatem BFA firmy Remmers i hydrofobizacji preparatem Sarsil H-14/R firmy Silikony polskie.

Prace zostały zrealizowane przez firmę ARGENTUM Konserwacja Dzieł Sztuki Joanna Głaz.

Łączna wartość prac konserwatorskich, które w całości zostały sfinansowane przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, wyniosła 112 708,52 zł.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Informacja o przyznaniu dofinansowania >>>

Informacja o zrealizowanych pracach konserwatorskich >>>