Krzyż cerkiewny

Krzyż cerkiewny w typie krzyża greckiego, ażurowy, dekorowany mniejszymi krzyżykami i półksiężycami.

Ramiona ażurowe złożone z trzech płaskowników, z których skrajne łukowato wygięte (pojedyncze faliste wygięcie obydwu górnych płaskowników ramienia poziomego odchylone na zewnątrz). Na zakończeniu ramion oraz na najwyższych punktach falistych wygięć (z wyjątkiem dolnych płaskowników ramienia poziomego) osadzone przez zgrzewanie mniejsze krzyżyki w zestawionych w grupach po trzy (łącznie 9 grup). Mniejsze krzyżyki złożone z jednego pionowego (dłuższe) i dwóch poziomych (krótsze), nieznacznie mniejszych. Końcówki małych krzyżyków rozklepane w formie szerokiej tarczki. Na przecięciu ramion oraz przy końcu ramienia pionowego osadzone na nitach dwa blaszane półksiężyce.

Kresowe świątynie, obok walorów architektonicznych, posiadają wiele interesujących detali zdobniczych. Należą do nich żelazne, kute krzyże wieńczące wieże kościołów i kopuły cerkwi. Wybitnymi walorami dekoracyjnymi wyróżniają się szczególnie krzyże cerkiewne. Świadczy o tym przykład krzyża, który pierwotnie osadzony był na kopule wieńczącej nawę cerkwi w Łówczy (pow. lubaczowski, gm. Narol). Była to świątynia drewniana, wzniesiona jeszcze pod koniec XVII wieku, która w 1808 roku została zastąpiona obecnie istniejącą, również zbudowaną z popularnego w regionie lubaczowskim drewna. Krzyż przez około dwieście lat wieńczył zarówno pierwszą jak i drugą cerkiew. Dopiero około 1899 roku został zastąpiony innym, który umieszczony został na wzniesionej w tym samym czasie nowej, wyniosłej kopule. Stary krzyż przez następne sto lat przechowywany był w przycerkiewnej dzwonnicy. Ostatecznie, już silnie uszkodzony trafił do Muzeum Kresów w Lubaczowie, gdzie został odnowiony i częściowo zrekonstruowany.

O pierwotnej funkcji krzyża, jako elementu zwieńczenia środkowej, największej części cerkwi, świadczą jego duże rozmiary. Krzyż znajdował się kilkanaście metrów nad ziemią i musiał być doskonale widoczny z daleka. To z kolei miało swe odbicie w technice wykonania, a ta musiała być dostosowana do panujących jeszcze a przełomie XVII i XVIII wieku norm estetycznych i ideowych. Forma krzyża łączy więc w sobie trzy wzajemnie powiązane elementy – funkcję, technikę i treści ideowe.

Konstrukcja oparta została o stosunkowo cienkie płaskowniki, zwrócone szerszym bokiem ku frontowi. Surowiec został użyty bardzo oszczędnie, co wpływa – pomimo pokaźnych rozmiarów – na delikatność, a nawet filigranowość ostatecznej formy. Efekt płaszczyznowości wzmacniają przy tym ażurowe ramiona złożone z trzech elementów, z których dwa skrajne są finezyjnie wygięte. Na ramionach osadzone są mniejsze krzyżyki, które wizualnie powiększają i wypełniają powierzchnię krzyża. Podnoszą przy tym jego walory dekoracyjne. Pierwotnie odbiór plastyczny wzmacniały dodatkowo koliste, nieznacznie wypukłe i pozłacane blaszane tarcze (tzw. pukle), z których większa umieszczona była na przecięciu ramion, a trzy mniejsze na ich końcach. Dodatkowo pośrodku i na zwieńczeniu krzyża zachowały się dwa niewielkie półksiężyce.

Te niewielkie detale – obok efektów dekoracyjnych – niosły z sobą ważne treści kulturowe, zakorzenione w uniwersalnej tradycji chrześcijańskiej, zarówno obrządku wschodniego, jak i zachodniego. Sam kształt krzyża z ramionami o równej długości reprezentuje typ grecki, ukształtowany w tym przypadku na zasadzie lustrzanej symetrii jednoosiowej – w pionie. Mniejsze krzyżyki osadzone na głównych ramionach nawiązują z kolei do typu krzyża jerozolimskiego. Półksiężyce, które łączyły się ideowo z niezachowanymi kolistymi tarczami, symbolizowały zwycięstwo prawdy i światła (kolista tarcza, czyli „słońce”) nad fałszem, ciemnością („księżyc”), a inaczej – zwycięstwo Zmartwychwstałego Chrystusa jako światłości nad grzechem, złem i śmiercią. W sensie teologicznym, jeszcze z ducha średniowiecznym – koliste tarcze i półksiężyce odnosiły się do następstwa Nowego Testamentu (Kościoła – słońce), który wyrasta ze Starego Prawa (Synagogi – księżyc). W innym znaczeniu jest tu również ukazany triumf Kościoła, czy chrześcijaństwa w sensie ogólnym – nad pogaństwem.

W tym ostatnim kontekście doszukuje się również wątków związanych z dziejami Kresów, szczególnie z zagrożeniem jakie dla południowo-wschodnich terenów dawnej Rzeczypospolitej stwarzali od późnego średniowiecza po okres nowożytny wyznawcy Islamu – Tatarzy i Turcy, których tradycyjnym symbolem jest półksiężyc. Krzyż był więc symbolem Kresów jako przedmurza chrześcijaństwa i zwycięstwa nad muzułmanami.

Skromny krzyż z wiejskiej cerkiewki, podobnie jak wiele jeszcze innych podobnych zabytków – dzięki bogatej formie i treści wpisuje się w dziedzictwo kulturowe dawnych i obecnych ziem kresowych.

 

>>> Zobacz obiekt na Portalu Muzeum Dziedzictwa Kresów Dawnej Rzeczypospolitej >>>

 

 

Nazwa

Krzyż cerkiewny

Twórca

Nieznany

Datowanie

XVII/XVIII w.

Materiał

Żelazo

Technika

Zgrzewanie, nitowanie, kucie

Wymiary

Wysokość: 132 cm; szerokość: 121 cm

Pochodzenie

Krzyż cerkiewny został przekazany do Muzeum Kresów w Lubaczowie przez rzymskokatolicką parafię pw. św. Michała Archanioła w Płazowie. Dawna cerkiew pw. św. Paraskewy w Łówczy stanowiła okresowo po II wojnie światowej filię płazowskiej parafii, a obecnie jest nieużytkowana.

Numer inwentarzowy

ML/E/1123

Autor notki

Janusz Mazur

ZAPRASZAMY DO ODWIEDZIN

ul. Jana III Sobieskiego 4
37-600 Lubaczów

ul. Jana III Sobieskiego 4
37-600 Lubaczów

Radruż 13
37-620 Horyniec-Zdrój

Nowe Brusno 103
37-620 Horyniec-Zdrój

Skip to content