DAD, czyli Dzień Architektury Drewnianej po raz pierwszy na Podkarpaciu

27 sierpnia 2024

DAD, czyli Dzień Architektury Drewnianej po raz pierwszy na Podkarpaciu

Zainaugurowane w ubiegłym roku w Zakopanem wydarzenie pod nazwą Dzień Architektury Drewnianej (DAD), w 2024 r. objęło po raz pierwszy cały kraj. Na terenie województwa podkarpackiego obchodzone było w dwóch regionach – w okolicach Sanoka i Lubaczowa. Na tym drugim obszarze współorganizatorem wydarzenia, obok Oddziału Terenowego Narodowego Instytutu Dziedzictwa (NID) w Rzeszowie, było Muzeum Kresów w Lubaczowie. To duże wyróżnienie dla naszej instytucji.

Zainicjowanie DAD jest pomysłem istniejącej od 2021 r. Pracowni Terenowej Centrum Architektury Drewnianej NID. Wydarzenie to wpisuje się w misję tej instytucji, jaką jest ochrona i promocja architektury drewnianej, która przez setki lat tworzyła krajobraz kulturowy różnych regionów Rzeczypospolitej. Obecnie niedoceniana, stopniowo znika z zabudowy miast, miasteczek i wsi. Jest jeszcze jednak szansa, że dzięki działaniom, takim jak DAD, zmieni się społeczne nastawienie do zabytków architektury drewnianej i to cenne dziedzictwo przetrwa przemiany cywilizacyjne, by cieszyć przyszłe pokolenia.

Lubaczowska część tegorocznych, jak wspomnieliśmy na wstępie – pierwszych w na terenie województwa podkarpackiego obchodów DAD, obejmowała szereg wydarzeń, które miały miejsce w dniach 23 i 25 sierpnia 2024 r.

Pierwszego dnia przed południem w Zespole Zamkowo-Parkowym w Lubaczowie zostało zaprezentowane zagadnienie: Ochrona drewnianej zabudowy małomiasteczkowej ziemi lubaczowskiej poprzez budowę muzeum na wolnym powietrzu – Parku Etnograficznego „Przygródek – Wspólnota kultur”. W jego trakcie Janusz Mazur, kustosz Działu Etnografii i Budownictwa Muzeum Kresów w Lubaczowie, przedstawił problematykę początków idei i stopniowej realizacji lubaczowskiego skansenu, w którym planuje się pokazać kilkanaście, głównie drewnianych budynków mieszkalnych i gospodarczych z XIX i 1. tercji XX w. Powstanie takiej ekspozycji na wolnym powietrzu, obok ochrony lokalnej architektury drewnianej, ma szansę stać się jedną z atrakcji Lubaczowa i powiatu lubaczowskiego.

W południe uczestnicy DAD przemieścili się do Nowego Brusna, gdzie w miejscowym Zespole Cerkiewnym, kolejnym Oddziale Muzeum Kresów w Lubaczowie, odbyła się prezentacja na temat: Zespół Cerkiewny w Nowym Bruśnie – miejsce edukacji o tradycjach kamieniarskich Roztocza Wschodniego – stan obecny i koncepcja budowy muzeum na wolnym powietrzu. Piotr Zubowski, dyrektor Muzeum, omówił plany związane z rewitalizacją tego miejsca, także poprzez budowę zagrody kamieniarskiej złożonej z dwóch unikalnych budynków drewnianych – chałupy z XIX w. i budynku gospodarczego z 1. ćw. XX w. Będą one służyć popularyzacji tradycji jednego z najważniejszych rzemiosł ziemi lubaczowskiej, jakim jest kamieniarstwo bruśnieńskie.

Ostatnim tego dnia miejscem wydarzeń DAD był Zespół Cerkiewny w Radrużu, trzeci i najważniejszy oddział Muzeum Kresów w Lubaczowie. Po nabraniu sił podczas degustacji specjałów lokalnej kuchni, uczestnicy DAD, wspólnie z Januszem Mazurem, zwiedzili poszczególne zabytki wchodzące w skład Zespołu Cerkiewnego, zatrzymując się dłużej przy jego głównym elemencie, jakim jest cerkiew pw. św. Paraskewy z k. XVI w. We wnętrzu świątyni Małgorzata Dawidiuk, znana i ceniona konserwator dzieł sztuki, zaprezentowała trwające ostatnio prace konserwatorskie przy ikonostasie. Z kolei na tzw. dużym cmentarzu działania konserwatorskie, obejmujące kamienne nagrobki przedstawiła Joanna Głaz, konserwatorka dzieł sztuki i asystentka w Pracowni Konserwacji i Restauracji Rzeźby Kamiennej, Stiuku i Ceramiki ASP w Krakowie. Z udziałem Joanny Głaz i Janusza Mazura odbyło się również oprowadzanie kuratorskie wystawie czasowej w budynku muzealnym „Garnki z Roztocza. Pamięci Stanisława Franciszka Gajerskiego (1932–2021)”. Na ekspozycji zaprezentowano odrestaurowaną kolekcję naczyń użytkowych z potylickiego regionu garncarskiego.

W porze popołudniowej i wieczornej DAD połączył się z Festiwalem Muzyki Cerkiewnej „Aklamacje”. Główną sceną dla występu dwóch zespołów śpiewaczych – Męskiego Zespołu Muzyki Cerkiewnej „Katapetasma” i Żeńskiego Zespołu Muzyki Cerkiewnej „Armonia”, było wnętrze drewnianej cerkwi pw. św. Paraskewy. Doskonałym wstępem dla doznań muzycznych był wysłuchany wcześniej wykład wybitnego znawcy malarstwa ikonowego ks. bp Michała Janochy z Warszawy. Wystąpienie poświęcone było ikonie unickiej, jako pewnemu fenomenowi wykształconemu na terenie I Rzeczypospolitej po unii brzeskiej, na styku chrześcijaństwa zachodniego i wschodniego.

Kulminacja DAD miała miejsce w niedzielę 25 sierpnia również w Zespole Cerkiewnym w Radrużu. Ponownie można było skorzystać z bezpłatnego oprowadzania po poszczególnych częściach zespołu, a popołudniu wziąć udział w seminarium na temat ochrony, konserwacji, badań i dokumentacji zabytkowej architektury drewnianej. Seminarium poprowadziła Anna Fortuna-Marek , kierownik Oddziału Terenowego NID w Rzeszowie.

Pierwszym prelegentem był Maciej Warchoł, kierownik Działu Ekspertyz i Analiz Narodowego Instytutu Dziedzictwa. W swym wystąpieniu poruszył tematykę Badań dendrochronologicznych cerkwi św. Paraskewy i dzwonnicy w Zespole Cerkiewnym w Radrużu. Pobrane w ubiegłym roku próbki przyniosły wiele ciekawych wniosków i potwierdziły czas wzniesienia cerkwi na początek lat 80. XVI w., co potwierdza fakt, iż świątynia radruska jest najstarszym tego typu zabytkiem w kraju. Ponadto, datowanie to pokrywa się z 1583 r., kiedy to miał być wystawiony przywilej dla parafii radruskiej. Oryginalny dokument został odnaleziony podczas remontu cerkwi w latach 60. XX w., ale niestety późnej zaginął i jak na razie nie jest dostępny badaczom. Z kolei badania towarzyszącej cerkwi dzwonnicy nie przyniosły rezultatów. Jednak sama analiza materiału i konstrukcji tej budowli skłania coraz bardziej badaczy do datowania tego zabytku na XVIII w.

Kolejny temat: Koncepcja zagospodarowania otoczenia Zespołu Cerkiewnego w Radrużu – cele, kierunki działań, zalecenia zaprezentowała Barbara Potera, główny specjalista Oddziału Terenowego NID w Rzeszowie. Podczas wystąpienia można było przekonać się, jak ważna jest analiza otoczenia zabytku, szczególnie tak cennego, jakim jest cerkiew w Radrużu i towarzyszące jej elementy. Wnioski z takich obserwacji posłużą do zachowania i podkreślenia najważniejszych kierunków widokowych, ciągów komunikacyjnych, przestrzeni otwartych i objętych roślinnością – a wszystko to dla utrzymania walorów krajobrazowych i historycznych tego unikalnego zabytku.

Ostatnim prelegentem był Karol Czajkowski, zastępca dyrektora NID, który zaprezentował bardzo ciekawe zagadnienie: Digitalizacja jako metoda dokumentacji dziedzictwa kulturowego. Prelegent przekonywał, że obserwowany ostatnio rozwój technologii cyfrowej jest też bardzo pomocny dla dokonywania niezwykle dokładnych pomiarów oraz wzbogacenia wiedzy o budowlach zabytkowych, szczególnie drewnianych. Dokumentacja tego typu już wkrótce będzie podstawą działań konserwatorskich. Niedawno nowoczesne metody digitalizacji były zastosowane również w cerkwi w Radrużu.

Zwieńczeniem DAD był wieczorny, finałowy koncert Festiwalu Muzyki Cerkiewnej. Tym razem połączone zespoły „Katapetasma” i „Armonia” zaprezentowały rekonstrukcję form liturgicznych Kościoła wschodniego z terenu dawnej Rzeczypospolitej. Słuchacze mieli nieodparte wrażenie, że drewniane ściany najstarszej cerkwi w Polsce na nowo ożyły.

Janusz Mazur