Fotograficzne i muzyczne wędrówki przez Roztocze

12 października 2023

Fotograficzne i muzyczne wędrówki przez Roztocze

Fotograficzne i muzyczne portrety Roztocza.

Trzy kolory.

Czarny – biały – niebieski.

Trzy kolory Archiwum Fotograficznego Bolesława Fariona.

Robią wrażenie.

Wizualny projekt, który wzbogacony o słowo, muzykę i literaturę miał swój finał 8 października 2013 r. w Zespole Cerkiewnym w Radrużu stał się częścią przestrzeni Pogranicza. Realną i żywą częścią krajobrazu kulturowego Roztocza Wschodniego, ziemi lubaczowskiej, pogranicza polsko-ukraińskiego. A wcale nie musiało tak być. Mógł podzielić los wielu innych zapomnianych, nierozpoznanych i zaprzepaszczonych fragmentów rozsypanej układanki pogranicza.

A nie stało się tak bo w 1992 r. Janusz Mazur, pracownik lubaczowskiego muzeum, historyk sztuki, czuły niczym klisza fotograficzna na zachowanie pamięci miasta i świata wyniósł z ruin domu Bolesława Fariona, fotografa, który w latach pięćdziesiątych, sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku prowadził w Lubaczowie zakład fotograficzny, kartonowe pudełko pełne negatywów (jak się później okazało było ich około dwa i pół tysiąca).

Nie stało się tak, bo Janusz Mazur zdeponował pudełko w Muzeum (mogliśmy to pudełko z odręcznie naniesioną datą „1992” oglądać na wystawie w Radrużu), gdzie przez trzydzieści lat bezpiecznie czekało na swoją kolej rzeczy.

Kolej ta nadeszła w 2021 r. Muzeum Kresów w Lubaczowie w osobach Piotra Zubowskiego i Janusza Mazura wraz z Tomaszem Stelmaskim, Grzegorzem Ciećką, Danielem Podkańskim realizuje projekt „ Bruśnieńskie krzyże przydrożne”, którego pokłosiem jest publikacja książkowa i wystawa „Krzyże bruśnieńskie. Historia w kamieniu”. W czasie pracy nad projektem dochodzi do szczególnego spotkania: muzealnika i historyka sztuki Janusza Mazura i artysty wizualnego, grafika, fotografika, plakacisty i wizjonera Tomasza Stelmaskiego. Janusz Mazur wspomina mu o negatywach.

Dalej są już same pozytywy tego „wspomnienia”. Klisze trafiają w ręce zespołu powołanego przez artystę. Towarzystwo Tradycji Akademickiej z inicjatywy Tomasza Stelmaskiego i Daniela Potkańskiego, zajmuje się pozyskaniem funduszy, które będą wykorzystane na konserwację i digitalizację zdjęć z pudła oznaczonego rokiem 1992. Zespół prowadzony przez Tomasza Stelmaskiego zaczyna pracę w marcu 2022 r. Małgorzata Cichocka, ilustratorka, studentka Wydziału Grafiki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, oraz Marcin Nalepa, artysta fotograf, absolwent Warszawskiej Szkoły Fotografii, czyszczą, odklejają, segregują i digitalizują, będące nieraz w bardzo złym stanie negatywy. Pod koniec prac dołącza do nich Baltazar Fajto, artysta wizualny, absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Projektuje on stronę internetową (www.archiwumfariona.pl), na której docelowo znajdą się zdigitalizowane „portrety Roztocza”, jak z czasem zaczęto nazywać Archiwum Fariona.

W tym samym czasie pracownicy Muzeum Kresów: Janusz Mazur, kustosz i opiekun Działu Etnografii i Budownictwa Drewnianego, Piotr Zubowski, dyrektor Muzeum, oraz Ryszard Urban, przewodnik w Zespole Cerkiewnym w Radrużu, zbierają niezwykle skąpe, wręcz enigmatyczne informacje o życiu i pracy Bolesława Fariona. Dwudziestego siódmego listopada 2022 r., niemal w dziewięćdziesiątą szóstą rocznicę urodzin Fotografa, miesiąc po czterdziestej drugiej rocznicy jego śmierci, trzydzieści lat od ocalenia negatywów przez Janusza Mazura w siedzibie Muzeum dokonuje się uroczyste otwarcie Roztoczańskiego Fotograficznego Archiwum Odnalezionego Bolesława Fariona, prezentacja strony internetowej i spotkanie z zespołem Tomasza Stelmaskiego, a także z widownią, która po raz pierwszy może zapoznać się z całym zdigitalizowanym zbiorem pomyślanym jako interaktywne, internetowe, archiwum fotograficzne.

Wydawałoby się, że koniec wieńczy dzieło i po oddaniu do rąk i oczu widzów archiwum, nic prócz satysfakcji z dobrze wykonanej pracy nie pozostaje. A jednak. Tak jak wcześniej podczas projektowania strony, kiedy pojawił się pomysł wzbogacenia archiwum słowem, literaturą (wiersze i teksty metaforyczne Roberta Gmiterka), tak na początku 2023 r. Piotr Zubowski wraz z Tomaszem Stelmaskim oraz dr Tomaszem Kośkiem z Instytutu Historii Uniwersytetu Rzeszowskiego postanawiają, że nie pozwolą Archiwum odetchnąć. Nowy projekt pod tytułem „ Fotograficzne i muzyczne portrety Roztocza” (podobnie jak w wypadku „Bruśnieńskich krzyży przydrożnych” udaje się pozyskać przychylność Narodowego Centrum Kultury) podnosi negatywy Fariona na nowy poziom. „Udźwiękowienie” obrazów, ich projekcja ze sfery wirtualnej na żywą tkankę współczesnego pogranicza przez akcję plakatową, muzykę, słowa i gesty sprawia, że istnienie Archiwum ma szansę jeszcze mocniej zakorzenić się w świadomości mieszkańców Pogranicza. Fotografie Fariona docierają do jego najdalszych zakątków: Horyńca, Chotylubia, Nowego Brusna, Wyżłowa, Płazowa, Nowego Sioła, Siedlisk czy Huty Różnieckiej. Cykl koncertów i muzycznych spotkań wybitnych folkowych zespołów Wernyhora i Krajka: w Chotyńcu w cerkwi pw. Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy, w Hrebennem w cerkwi pw. św. Mikołaja, w Mycowie w dawnej cerkwi pw. św Mikołaja, pełniącej obecnie funkcję kościoła pw. św. Jana Chrzciciela, oraz finałowe spotkanie i koncert wieńczący w legendarnym już miejscu, tj. w cerkwi pw. św Paraskewy w Radrużu, wybrzmiał naprawdę donośnie nie pozostawiając obojętnym nikogo. Powróciły, niczym czarno-białe negatywy, z całą gamą muzycznych kolorów w interpretacji Krajki i Wernyhory, pieśni z Hrebennego, Werchraty, Borowej Góry, Władysławowa, Chrzanowa, Ławrykowa, Bełżca, Grabowicy, Rudy Żurawieckiej, Szlatyna, Paarów czy Łubczy, z polskiej i ukraińskiej strony granicy. Po brzegi wypełniły się drewniane świątynie, przypominając sobie najlepsze czasy swojej świetności. Wernisaż, katalog zdjęć Fariona ze światłoczułą obwolutą, przygotowane przez zespół Tomasza Stelmaskiego, z udziałem Piotra Zubowskiego, Roberta Gmiterka oraz Janusza Mazura, i spotkanie z książką Ewy Pluty „Rubież. Reportaż wędrowny” na rubieży Radruża, spotęgowały wrażenie. Pod wrażeniem zdjęć, a także możliwości stworzenia aparatu fotograficznego z aluminiowej puszki, byli także uczniowie Liceum Ogólnokształcącego im. Tadeusza Kościuszki w Lubaczowie oraz Szkoły Podstawowej im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Horyńcu-Zdroju, którzy wzięli udział w warsztatach prowadzonych przez Tomasza Stelmaskiego (w asyście Małgorzaty Cichockiej i Marcina Nalepy). Z Radruża wyjechali z czarno-białymi negatywami.

Niebieska ściana i kilkaset czarno-białych fotografii Bolesława Fariona na ścianie. Zbiorowy portret Roztocza.

Trzy kolory…

Niebieski-czarny-biały…

Robią wrażenie…

Robert Gmiterek

Projekt dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Narodowego Centrum Kultury: EtnoPolska. Edycja 2023, a także Powiatu Lubaczowskiego i Województwa Podkarpackiego.

Partnerami projektu byli: Parafia pw. Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy w Chotyńcu, Parafia pw. św. Mikołaja w Hrebennem, Parafia pw. św. Michała Archanioła w Żniatynie, Euroregion Roztocze, Podkarpacka Regionalna Organizacja Turystyczna oraz Lubyckie Stowarzyszenie Regionalne.

Patronat medialny nad projektem objęli: TVP3 Rzeszów, Dwójka Program 2 Polskiego Radio, Radiowe Centrum Kultury Ludowej, Polskie Radio Rzeszów, Polskie Radio Lublin, Katolickie Radio Zamość, „Kultura Enter”, „Gazeta Codzienna Nowiny”, portal informacyjny nowiny24.pl.