Muzeum Kresów w Lubaczowie

Łacińska belka w radruskiej cerkwi

Interesującym elementem architektonicznego wystroju cerkwi w Radrużu jest belka zamocowana pierwotnie w trójkątnym szczycie nad wschodnią częścią świątyni. Była ona zapewne częścią gzymsu, umieszonego pod okapem wysokiego, dwuspadowego dachu. Jako typowa część wykończenia przestrzeni okapowej belka ta zapewne nie zwróciłaby na siebie większej uwagi, gdyby nie wycięty na całej jej długości napis, zwrócony do środka szczytu i sporządzony – co należy podkreślić – w języku łacińskim. Z wyjątkiem uszkodzonych skrajnych wyrazów tekst zachował się w dobrym stanie i posiada następującą formę:

[pa]cem in qua Salvator Noster Jesus Christus pro nostris pecc[atis]

co w wolnym tłumaczeniu brzmi:

…pokoju, w którym Zbawiciel nasz Jezus Chrystus za nasze grzechy…

Tekst ten jest z pewnością częścią dłuższej modlitwy. W swej warstwie znaczeniowej odnosił się zapewne do przeznaczenia wschodniego pomieszczenia cerkwi, w której przy ołtarzu – prestole sprawowana była eucharystia, jako misterium paschalne Chrystusa, przebłaganie za grzechy ludzi. W tym kontekście mógł również wiązać się z ideą odpuszczenia grzechów osobom zmarłym, spoczywającym na cmentarzu przycerkiewnym.

O ile treści ideowe zgodne są z miejscem sakralnym, jakim jest świątynia, to pewne zdziwienie może budzić fakt użycia języka łacińskiego. W kontekście historycznym fakt ten wydaje się być jednak zjawiskiem naturalnym. Zasadniczo w liturgii cerkwi obrządku wschodniego używano języka ruskiego (staroukraińskiego) w zapisie staro-cerkiewno-słowiańskim. Po zawarciu unii brzeskiej i połączeniu obydwu obrządków: zachodniego i wschodniego w obrębie jednego Kościoła powszechnego pod przewodnictwem papieża, do cerkwi zaczęła przenikać łacina, jako uniwersalny język całej społeczności katolickiej, a przy tym oznaka wysokich aspiracji i kultury. Proces ten uwidocznił się szczególnie w XVIII i 1. poł. XIX w. Po łacinie sporządzone były dokumenty i przywileje, a także najstarsze wizytacje cerkwi we wschodnich województwach dawnej Rzeczypospolitej. Cerkiew w Radrużu, występująca w tym czasie jako „Ecclesia Radruzens” (czyli dosłownie „Kościół Radruski”), nie stanowi tu wyjątku. Jest to przykład ogólnej okcydentalizacji, czy latynizacji Cerkwi unickiej (p. greckokatolickiej).

Z tego też czasu pochodzi zapewne interesująca nas belka gzymsowa z napisem łacińskim. Na swym miejscu pod okapem dotrwała do połowy lat 60. XX w. Wówczas to podczas generalnego remontu świątyni została zdjęta i zapewne z powodu złego stanu technicznego zastąpiono ją profilowanym gzymsem, analogicznym do tego występującego w szczycie dachu babińca. Sosnową belkę jednak zachowano, poddano konserwacji oraz wzmocniono poprzez nabicie jej na deskę z nowego materiału. Całość posiada długość 436 cm, wysokość 13 – 14 cm i grubość 8–9 cm. W tej postaci umieszczono ją na posadce w sobotach przy wschodniej ścianie sanktuarium. Po upływie ponad 60. lat ten cenny detal wymagał podjęcia kompleksowego odnowienia. Po ich przeprowadzeniu w pracowni konserwatorskiej Muzeum Kresów w Lubaczowie belka z łacińskim napisem wróci do cerkwi radruskiej.

Janusz Mazur

Il. 1. Lokalizacja belki z łacińskim napisem po lewej lub prawej stronie okapu dachu przy szczycie sanktuarium cerkwi. Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków z/s w Przemyślu sygn. 4951, „Radruż. Inwentaryzacja cerkwi p. w. św. Paraskewi”, opr. J. Wiśniewski, J. Kaczorowska, k. Szabelowski, 1956.

Il. 2. Szczyt sanktuarium z belkami gzymsowymi, fot. 1961 r., z: Karta [„zielona”] cerkwi p. w. św. Paraskewy w Radrużu, inwent. A. Stelmach, 1961; Archiwum WPKZ z/s w Przemyślu.

Il. 3. Szczyt sanktuarium z belkami gzymsowymi, fot. 1964 r., z: „Radruż, woj. rzeszowskie, pow. Lubaczów, Cerkiew. Dokumentacja konserwatorska z prac badawczo-konserwatorskich za okres od 1964-1966 wykonana na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Rzeszowie”, opr. B. Kleszczyńska, Kraków 1967, Archiwum WUOZ z/s w Rzeszowie, sygn. 2630.

Il. 4. Belka gzymsowa po prawej stronie szczytu sanktuarium, fot. 1965 r., z: „Radruż, woj. rzeszowskie, pow. Lubaczów, Cerkiew. Dokumentacja konserwatorska z prac badawczo-konserwatorskich za okres od 1964-1966 wykonana na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Rzeszowie”, opr. B. Kleszczyńska, Kraków 1967, Archiwum WUOZ z/s w Rzeszowie, sygn. 2630.

Il. 5. Belka gzymsowa z cerkwi pw. św. Paraskewy w Radrużu, fot. J. Mazur, 2010 r.

Il. 6–15. Belka gzymsowa z cerkwi pw. św. Paraskewy w Radrużu, fot. D. Sałek, J. Mazur, 2024 r.

ZAPRASZAMY DO ODWIEDZIN

ul. Jana III Sobieskiego 4
37-600 Lubaczów

ul. Jana III Sobieskiego 4
37-600 Lubaczów

Radruż 13
37-620 Horyniec-Zdrój

Nowe Brusno 103
37-620 Horyniec-Zdrój

Skip to content