Przez granicę. Transgraniczne transfery kultury w dobie wojny
„Granica, która łączy. Transgraniczne transfery kultury w dobie wojny” to tytuł polsko-ukraińskiego projektu, który Muzeum Kresów w Lubaczowie, wspólnie z partnerami z Polski i Ukrainy, realizuje w obecnym roku, dzięki wsparciu Centrum Dialogu im. Juliusza Mieroszewskiego.
Idea projektu wyrasta z potrzeby odtworzenia oraz podtrzymywania transgranicznych i sąsiedzkich kulturowych związków i obustronnej współpracy na pograniczu polsko-ukraińskim. Trwająca od 2022 r. pełnowymiarowa wojna w Ukrainie niestety bardzo mocno ograniczyła dotychczasową współpracę w zakresie szeroko rozumianej kultury i dziedzictwa kulturowego. W kontekście kryzysu humanitarnego spowodowanego masowym exodusem wojennych uciekinierów, koncentrowania się administracji państwowej i lokalnej na sprawach pomocowych (PL), wojennych (UA) i gospodarczych kultura trafiła na margines. O ile jeszcze ukraińscy artyści i ludzie kultury miewają sposobność do prezentowania swej twórczości odbiorcom w Polsce, o tyle polscy twórcy i ich działania kulturalne niemal całkowicie zniknęły z mapy kulturowych wydarzeń w Ukrainie.
Nasz projekt stawia sobie za cel powrócenie do przedwojennych kulturowych związków na poziomie regionalnym i zaktywizowanie współpracy na pograniczu polsko-ukraińskim. Naszymi działaniami chcemy dotrzeć zarówno do odbiorców w Polsce jak i w Ukrainie. Planowane przez nas działania dotykają naszym zdaniem dwóch ważnych społecznych stref. Po pierwsze, jesteśmy zdecydowanie przekonani, że bez „kultury” nie jest możliwym budowanie wzajemnego poznania, zrozumienia i akceptacji w relacjach polsko-ukraińskich. Po drugie, mimo trwającej wojny, stale utrzymując relacje z naszymi ukraińskimi partnerami mamy świadomość jak ważny dla ukraińskiej strony jest każdy nawet „najmniejszy” gest w postaci słów otuchy i wsparcia. Największym pozamaterialnym wsparciem dla nich są nasze bezpośrednie wizyty w Ukrainie. Nasze wizyty, spotkania i wspólne kulturalne plany są dla Ukraińców wyrazem tego, że nie zapomniano o nich i że nadal są dla swoich partnerów ważni. Dlatego też nasz „kulturowy transfer” pomyślany jest jako działanie transgraniczne, ale również wielozmysłowe.
W zaplanowanych polsko-ukraińskich działaniach dokonamy transferu „obrazów” i „dźwięków”, których korzenie sięgają pogranicza Polski i Ukrainy.
Program wydarzeń przedstawia się następująco:
7 WRZEŚNIA 2024 r. (SOBOTA)
Muzeum Architektury Ludowej im. Klemensa Szeptyckiego we Lwowie
Godz. 17.00, Sala wystawowa w schronie
Wernisaż wystawy „Archiwum Bolesława Fariona. Portrety dawnego Roztocza w negatywach lubaczowskiego fotografa” będący naszym transferem „obrazów”.
Fotografie przedstawione na wystawie to niewielki fragment z uratowanego przez pracowników Muzeum Kresów w Lubaczowie zbioru negatywów z zakładu fotograficznego Bolesława Fariona. Archiwum, zawierające ponad 2 tys. zdjęć Roztocza i jego mieszkańców z lat pięćdziesiątych, sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w., zostało w 2022 r. poddane konserwacji i digitalizacji oraz upublicznieniu na stronie internetowej www.archiwumfariona.pl.
Zbiór fotografii obejmuje okres przemian kulturowych w kulturze wsi i małego miasteczka w płd.-wsch. Polsce. Z jednej strony jest to obraz rzeczywistości, mającej swe początki w XIX i 1. tercji XX w., kiedy na wsi w okolicach Lubaczowa żyli obok siebie Polacy i Ukraińcy, z drugiej zaś obejmuje on przełamującą dawne schematy współczesność. Konfrontacja, a w zasadzie współistnienie tych dwóch światów widoczne jest zarówno w indywidualnych portretach mieszkańców, wykonywanych w zakładzie fotograficznym w Lubaczowie, jak i widokach wielopokoleniowych rodzin, fotografowanych w trakcie codziennych zajęć domowych i prac rolnych, ale też w czasie świątecznym. Odnalezione fotografie są bezcenne nie tylko jako obiekt historyczny, czy jako źródło inspiracji kulturowej, ale również jako dziedzictwo aktywizujące pamięć lokalnej społeczności – osób starszych, rodzin, czy młodych mieszkańców nie znających tamtych czasów. Wystawa da możliwość dosłownego wejścia w świat fotografa i świat dawnego Roztocza.
21 WRZEŚNIA 2024 r. (SOBOTA)
Zespół Cerkiewny w Radrużu – Oddział Muzeum Kresów w Lubaczowie
Godz. 17.00, Budynek muzealny
Wernisaż wystawy „Radruż. Źródła ikony”
Na wystawie zostaną zaprezentowane prace wykładowców i studentów Szkoły Ikonograficznej „Radruż”, działającej przy Ukraińskim Katolickim Uniwersytecie we Lwowie, która obchodzi dwudziestolecie swojej działalności. Ikony wybrane na wystawę z jednej strony ukazują oryginalność i piękno dawnej ikony z XIV–XVI w., stanowiącej wspólne, polsko-ukraińskie dziedzictwo, z drugiej zaś są żywą kontynuacją tej tradycji w oryginalnej twórczości ikonografów Szkoły „Radruż”.
Ikony znajdujące się na wystawie można podzielić na dwie grupy. Pierwszą z nich stanowią ikony naśladujące dzieła dawnych mistrzów. Powstały one na podstawie dawnych oryginałów, zgodnie z danymi naukowymi uzyskanymi podczas ich restauracji. Naśladownictwo nie polega na zwykłym kopiowaniu dawnych wzorców, ani na ich powierzchownym „powtarzaniu”, lecz na głębokim studiowaniu tradycyjnych technik i próbie ich odtworzenia we współczesnych dziełach sztuki. To tak, jakbyśmy uczyli się od dawnych mistrzów, czerpiąc od każdego z nich sekrety jego kunsztu i techniki. Twórczość mistrza czterech zachowanych do naszych czasów ikon z Radruża, który żył i tworzył na początku XV w., wybrano jako umowny „wzorzec”. Ten nieznany nam geniusz był „arystokratą malarstwa”, gdyż na jednej ikonie używał różnych rodzajów sankiru, co było niezwykle rzadkim zjawiskiem.
Drugą grupę stanowią ikony autorskie, namalowane jako twórcze reinterpretacje dawnych tradycji.
Misją Szkoły jest bycie miejscem, w którym bada się, odradza się i popularyzuje tradycyjna ukraińska ikonografia z klasycznego okresu (XIV–XVI w.), i gdzie jest jednocześnie studiowana teologia ikony i historia sztuki. Szkoła „Radruż” zachęca również swoich ikonografów do wykazania osobistej kreatywności i dążenia do odczuwania ducha czasu. W tym celu studenci badają świat i piękno ukraińskiej średniowiecznej ikonografii, które charakteryzuje się mniejszą „akademickością” niż klasyczna ikona grecka, a większą „awangardowością”, jaką dostrzegamy w sztuce XX w. Czyni to estetykę dawnej ikony istotną i interesującą dla współczesnego społeczeństwa. Aby jak najlepiej poznać i zrozumieć ten wciąż „hermetyczny” świat ikony, Szkoła Ikonograficzna „Radruż” kompleksowo bada mało znany szerokiemu odbiorcy fenomen szkoły artystycznej XIV–XVI w. na wszystkich możliwych poziomach: od formalno-estetycznego do ikonograficznego oraz od duchowo-kontemplacyjnego do formalno-technologicznego. Studiujemy teologiczne i duchowe znaczenie tematów i symboli, zachwycamy się harmonicznym połączeniem kolorów i doskonałością form, badamy style malarskie i „pociągnięcia pędzla” poszczególnych mistrzów oraz całych wspólnot. Szczegółowo analizujemy materiały, z których powstaje ikona.
Naszym celem jest ukazanie współczesnemu społeczeństwu piękna dawnej techniki malowania temperą, która, choć jest znana i szeroko stosowana na świecie, to jednak nie wszyscy potrafią w pełni wykorzystać jej zalety. Mistrzowskie opanowanie tempery pomaga stworzyć wrażenie transcendencji przedstawionej Osoby oraz przestrzeni i wolności Królestwa Bożego. Osiąga się to dzięki przezroczystości, lekkości, głębokości i naturalności wzorców kolorystycznych. Wszystkie nasze ikony malujemy wyłącznie naturalnymi pigmentami: sproszkowanymi minerałami i barwnikami organicznymi.
Godz. 19.00, Cerkiew pw. św. Paraskewy
Koncert „Pieśni lasu” zespołu Kurbasy
KURBASY to muzyczno-teatralny zespół, którego źródła sięgają awangardowego Akademickiego Teatru Lesia Kurbasa we Lwowie. W skład zespołu wchodzą aktorzy wspomnianego teatru. W ramach koncertu w Radrużu zaśpiewają Natalia Rybka-Parchomenko i Maria Oneszczak.
Radruski koncert Kurbasów to program „Pieśni lasu”. Jego początki sięgają czasów covidowej kwarantanny wiosną 2020 r., gdy artyści, podobnie jak wszyscy inni obywatele Ukrainy czy Polski, zostali zmuszeni do izolowania się w celu chronienia się przed chorobą. W czasie, gdy zamknięto m.in. teatry i inne artystyczne sceny, a kultura „zeszła” do Internetu, Maria i Natalia szukały siły na łonie przyrody, w podlwowskim lesie. Spędzając razem czas artystki zaczęły pracować z tradycyjnymi pieśniami z różnych regionów Ukrainy. Ich pięknemu wielogłosowi od początku tworzenia się programu towarzyszył indyjski instrument shruti box, do którego z czasem śpiewaczki zaczęły dodawać także inne instrumenty. Wśród repertuaru programu „Pieśni ukraińskiego lasu” znajdą się pieśni wiosenne – wesnianki, pieśni o miłości i ballady, ale również pieśni wojskowe, które artystki dołączyły do zestawu prezentowanych utworów po wybuchu pełnowymiarowej wojny w Ukrainie. Natalia i Maria wraz z „Pieśniami lasu” występowały na licznych scenach koncertowych Francji, Norwegii czy Polski. Koncert w Radrużu będzie pierwszym koncertem Kurbasów na Podkarpaciu.
6 PAŹDZIERNIKA 2024 r. (NIEDZIELA)
Godz. 19.00, Bieszczadzkie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Ustrzykach Dolnych*
Koncert zespołu Wernyhora
Wernyhora to muzyczne trio grające muzykę folkową o korzeniach sięgających karpackiego pogranicza Polski i Ukrainy. Zespół od 2020 r. zdobył szereg nagród muzycznych na festiwalach folkowych i world music min. I nagrodę na Festiwalu „Nowa Tradycja” (2021) a także dwukrotnie II nagrody w konkursie na Folkowy Fonogram Roku (2022, 2023). W 2023 r. grupa otrzymała nominację do nagrody Best New Talent przyznawanej przez europejską platformę festiwali word music UPBEAT.
Wernyhora występowała na licznych koncertach w Polsce i zagranicą. Zespół grał m.in. na scenach Etno Portu w Poznaniu, Festiwalu w Rudolstadt (DE), World Music Festiwal w Bratysławie (SK), Folkest Festival w San Daniele (IT) czy na Balkanik Festival w Bukareszcie (RO). Grupa wydała dwie płyty „Bojkowski głos Bieszczadu” oraz „Tolokę”. Za oba krążki zespół otrzymał II nagrodę Folkowy Fonogram Roku (2023, 2022) przyznawaną przez Polskie Radio w Warszawie.
Zespół wystąpi w składzie: Daria Kosiek – wokal, lira korbowa, Adrianna Kafel-Woźniak – instrumenty smyczkowe, Maciej Harna lira korbowa, handpan.
*Koncert został zaplanowany pierwotnie w Kościele z Jazłowczyka na terenie Muzeum Architektury Ludowej we Lwowie w dn. 7 września 2024 r., ze względów bezpieczeństwa jednak, po bombardowaniu Lwowa przez Rosję w dn. 4 września, zrezygnowano z jego realizacji w Ukrainie i przeniesiono na polską stronę polsko-ukraińskiego pogranicza.
***
Projekt „Granica, która łączy. Transgraniczne transfery kultury w dobie wojny” jest realizowany dzięki dofinansowaniu Centrum Dialogu im. Juliusza Mieroszewskiego, a także wsparciu Województwa Podkarpackiego i Powiatu Lubaczowskiego.
Identyfikację wizualną projektu przygotował Tomasz Stelmaski.
Patronat medialny nad wydarzeniem objęli: Polskie Radio Rzeszów, TVP3 Rzeszów, „Kultura ENTER”, „Kurier Galicyjski”, portale informacyjne: elubaczow.com i zlubaczowa.pl.
