Rozmowy na Pograniczu. Rozmowa ósma

27 czerwca 2025

„Nic nad oryginał” – „Skrawki zgrzebne”.

O Cyfrowym Archiwum Barbary Tondos i Jerzego Tura i Cyfrowym Archiwum Augusta Bocheńskiego rozmawiali: Katarzyna Tur-Marciszuk i Andrzej Żygadło.

Spisał: Robert Gmiterek

Gdy rozmowa schodzi na temat fotografii, w tle, z tyłu głowy pojawia się nam bardzo popularne, przysłowiowe powiedzenie – „Jeden obraz wart jest tysiąca słów”, a skoro tak, to Cyfrowe Archiwum Barbary Tondos i Jerzego Tura i Cyfrowe Archiwum Augusta Bocheńskiego, wciąż otwarty zbiór fotografii, szkiców i rysunków oryginalnych zabytków, z których w większości do naszych czasów ostały się jedynie „Skrawki zgrzebne” (tak zatytułowała tomik swoich wierszy Barbara Todons) warte są setek tysięcy słów, a rozmowa o nich, którą nasi Rozmówcy prowadzili w sposób wykraczający poza zwyczajowe w takich razach ramy prelekcji połączonej z prezentacją warta była tysiąca obrazów.

Andrzej Żygadło z precyzją pełną pasji niczym prestidigitator wydobywał z archiwów zdjęcia, rysunki i szkice zabytków, które powstały w latach 1959–2009 podczas wizyt i obozów inwentaryzatorskich na ziemi lubaczowskiej. Znakomita większość obiektów objętych wtedy inwentaryzacją istnieje dziś już tylko na fotografiach i rysunkach. Dotyczy to zwłaszcza świeckiej architektury drewnianej, która najszybciej znika z krajobrazu kulturowego naszego Pogranicza i tylko dzięki materiałom zebranym w archiwum możliwe jeszcze jest uzupełnienie jego obrazu o dawne młyny, spichlerze, kapliczki, chałupy i stodoły.

„Nic nad oryginał” – z tytułu księgi pamięci poświęconej Barbarze Tondos i Jerzemu Turowi, ich zawołanie bojowe, z którym przez niemal całe swoje życie zmagali się z indolecją, nieuwagą i lekceważącym podejściem do historycznego dziedzictwa kulturowego, okazywanym przez ludzi i system, brzmi dziś szczególnie mocno, niemal jak memento, gdyż tak wiele oryginałów istnieje jedynie jako zdjęcia i szkice. Jednakże pomiędzy nimi jest i wiele takich, które służyło pomocą przy pracach nad powrotem zabytków do swej oryginalnej formy.

Katarzyna Tur-Marciszuk w czasie Rozmowy o Archiwum dokonała rzeczy niemożliwej – ożywiła, nieożywione. Jej opowieść o rodzicach, ich pracy, pasji, zmaganiach, przygodach, i emocjach sprawiła, że fotografie z ekranu zaczęły się uśmiechać i opowiadać o sobie same jej głosem.

Ci, którzy przyszli tu nie oczekując niczego bardzo spektakularnego, oniemieli prowadzeni opowieścią drogą do Radruża po kolana w koleinach pełnych błota i perzu, pośród porykiwania, mlaskania i zgrzytania goliatów-stalińców pożerających ziemię nowooborywanych pegieerowskich pól. Szli razem z Jerzym Turem, żeby na własne oczy zobaczyć, czy cerkiew pod wezwaniem św. Paraskewy, o której tylko wiedział, że była – jest, czy jej już nie ma, jak wielu, wielu innych. Szli z nim w lekko zmierzchającym świetle zachodu i oniemieli na widok wyłaniających się zza wzniesienia krzyży bruśnieńskich na radruskim cmentarzu, a zaraz za nimi ciemnej, prostej i pięknej sylwetki cerkwi i dzwonnicy za wyszczerbionym murem. Jest! Odetchnęli głęboko z Jerzym – jest – nie przepadła – łykali haust za haustem moc tutejszego powietrza, przesyconego zapachem starego modrzewiowego drewna, granicy i wiecznej jesieni, zapachem końca świata. Razem z nim cieszyli się z kluczy do cerkwi skrzętnie chowanych dla tego, który przyjdzie pierwszy, przez tych, którzy zostali ostatni. Razem z nim weszli skrzypiąc do środka i zostawili w babińcu pierwsze ślady po końcu świata. Stali tam oniemiali i patrzyli jak ostatni promień zachodzącego słońca wpada przez wysokie okienko i rozpala purpurę sukni św. Paraskewy. Drobinki kurzu wirowały w powietrzu, wszystko było na swoim miejscu, jakby przed chwilą skończyła się boska liturgia. Wszystko było na miejscu. Była i Barbara Tondos, której tu wtedy nie było. Stała na środku nawy, w ręku trzymała niewielką, otwartą książeczkę – można było pomyśleć, że do nabożeństwa. I nie tylko wszyscy widzieli ją, ale i usłyszeli, gdy podnosząc oczy ku sklepieniu, a nie podnosząc głosu, czytała im i światu ustami swojej córki, swój nienapisany jeszcze wiersz:

Cerkiew

Dom budowali cieśle dla boga
zwinęli belki w pięść sklepienia
tu były dźwięki pieśni szmery
zapach modrzewia
Hospody –
ugięli się malowani święci srebrny kurz okrył podłogę
Hospody –
Paraskewia gdzie
Mikołaj
może Bazyli
belkę ze sklepienia w dłoniach trzyma
pomyłuj –

To była prawdziwa Rozmowa na Pograniczu, taka, która wykracza poza granice.

KATARZYNA TUR-MARCISZUK

W roku 1995 ukończyłam studia historii sztuki w KUL, obroniłam pracę magisterską na temat kształtowania się pojęcia „sztuka ludowa”, napisaną pod kierunkiem prof. Andrzeja K. Olszewskiego. Moje zainteresowania ogniskowały się początkowo wokół zagadnień kulturowych pojawiających się w XIX i XX w., szczególnie interesowałam się: Podhalem i Huculszczyzną, a z czasem w związku z rozpoczęciem pracy w urzędzie konserwatorskim moje zainteresowania i działalność publicystyczna poszerzyły się o zagadnienia konserwacji zabytków ruchomych, aż w końcu, w ostatnich latach dzięki współpracy z Muzeum Archidiecezji Lubelskiej zajmuję się również zagadnieniami związanymi z muzealnictwem. Jedną z pierwszych moich publikacji był referat pt. „Kosowska lecznica dra Tarnawskiego i zakopiańskie sanatorium dra Chramca. Konsekwencje zmian właściciela.”, wygłoszony na konferencji organizowanej w listopadzie 1997 r. przez Komisję Urbanistyki i Architektury O/PAN w Krakowie. W kolejnych latach pogłębiałam moją wiedzę na temat sztuki związanej z terenami Karpat, a szczególnie z obszarem Huculszczyzny. Wygłaszałam na ten temat prelekcje, organizowałam wystawy, brałam udział w konferencjach naukowych oraz publikowałam w „Spotkaniach z zabytkami”, „Wierchach”, a także w czasopismach ukraińskich. Dotyczyły one prób stworzenia stylu huculskiego w rzemiośle artystycznym. Dzięki współpracy z dr Włodzimierzem Witkowskim z Politechniki Łódzkiej od 1998 roku wyjeżdżałam do Kosowa na Ukrainie. Tam uczestniczyłam w pracach inwentaryzacyjnych lecznicy dra Apolinarego Tarnawskiego, a następnie publikowałam artykuły zarówno na temat samego sanatorium jak i Kosowa. Następnie wraz z nim brałam udział w tłumaczeniu relacji z wycieczek na Huculszczyznę spisywanych przez cudzoziemskich podróżników w XIX i XX w. oraz brałam udział w trzech wyprawach badawczych w rejon Połoniny Kukul na Ukrainie. Badania dotyczyły zagadnień związanych z pasterstwem. Moim zadaniem było badanie strojów ludowych, a także współczesnej roli kobiet na połoninach. Były prowadzone przez interdyscyplinarny zespół pod kierunkiem prof. Janusza Gudowskiego. Ich wynikiem są trzy publikacje. Początkowo próbowałam pracować jako dziennikarz, ale od 2000 roku pracuję w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Lublinie w Wydziale Inspekcji Zabytków Ruchomych. Jestem członkiem Stowarzyszeń: Res Carpathica, Stowarzyszenia Historyków Sztuki i Związku Podhalan. Angażuję się w pracach Stowarzyszenia Ruska Bursa w Gorlicach i sekunduję Podhalańskiemu Oddziałowi Opieki nad Zabytkami. W 2012 roku zmarła moja Mama – Barbara Tondos, ojciec zmarł w 2009 roku. Od tego czasu poświęcam czas również zabezpieczaniu, rozpoznaniu i opracowaniu bogatego archiwum pozostawionego przez tą dwójkę inwentaryzatorów. Najważniejsze efekty tych działań to, organizacja wraz prof. Andrzejem Laskowskim oraz krakowskim i rzeszowskim Oddziałem SHS konferencji poświęconej pamięci moich rodziców i wydanie publikacji pt. „Nic nad oryginał…” w 2014 roku i stworzenie wraz z Andrzejem Żygadłą i Damianem Nowakiem „Cyfrowego Archiwum Barbary Tondos i Jerzego Tura”.

ANDRZEJ ŻYGADŁO

Urodzony w 1988 w Przeworsku. Absolwent Liceum Plastycznego w Jarosławiu. W latach 2008–2018 studiował na wydziałach Malarstwa oraz Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki w krakowskiej ASP. Dyplom z malarstwa realizowany w pracowni prof. Leszka Misiaka obronił w 2014. Dyplom z konserwacji malarstwa pod opieką promotora dr. hab. Marty Lempart-Geratowskiej obronił w 2018. Pola twórczości: malarstwo, rysunek, grafika, fotografia. Zajmuje się również: dokumentacją i konserwacją zabytków, historią sztuki (ze szczególnym uwzględnieniem drewnianej architektury cerkiewnej) oraz ikonografią zabytków architektury Polski południowo-wschodniej. Autor licznych artykułów o charakterze naukowym i popularnonaukowym. Stypendysta Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w roku akademickim 2011/12, oraz Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w roku akademickim 2013/14. Uczestnik licznych wystaw zbiorowych i indywidualnych w tym w Muzeum Sztuki Współczesnej MOCAK w Krakowie, Muzeum Narodowym w Krakowie czy Muzeum Narodowym w Gdańsku Jego prace znajdują się m.in. w zbiorach: Muzeum Narodowego w Gdańsku, Biblioteki Kórnickiej PAN w Kórniku, Muzeum Karykatury im. Eryka Lipińskiego w Warszawie, a także w prywatnych kolekcjach w kraju i za granicą. Brał udział w licznych wystawach zbiorowych i indywidualnych. Od 2016 wraz z Damianem Nowakiem, Ireneuszem Marciszukiem i Katarzyną Tur-Marciszuk tworzy „Cyfrowe Archiwum Jerzego Tura i Barbary Tondos”, a od 2018 „Cyfrowe Archiwum Augusta Bocheńskiego”. Oba zespoły archiwalne tworzą zasób Społecznego Ośrodka Dokumentacji Zabytków im. Kajetana Wincentego Kielisińskiego powołanego w 2019, przez Damiana Nowaka, Katarzyną Tur-Marciszuk i Andrzeja Żygadłę. W latach 2013–2016 był członkiem zarządu stowarzyszenia Magurycz, w latach 2014–2018 był wiceprezesem Stowarzyszenia Razem dla Białobok. W latach 2009–2014 prowadził kompleksowe monograficzne badania nad twórczością Kajetana Wawrzyńca Kielisińskiego. Wykonawca dokumentacji rysunkowo-pomiarowych drewnianych obiektów zabytkowych. W latach 2013–2019 i 2023, 2024 organizował obozy inwentaryzacyjno-badawcze na terenie województwa podkarpackiego. W 2011 r. podczas licznych kwerend i badań ikonograficznych odkrył ikonografię a następnie wraz z Damianem Nowakiem, wykonał monografię nieznanej wcześniej badaczom średniowiecznej cerkwi w Uluczu. W 2015 r. doprowadził do przeprowadzenia konserwatorskich badań ratunkowych drewnianej cerkwi w Leżachowie, których wynikiem było cofnięcie jej chronologii o 112 lat, oraz pobranie materiału do utworzenia monografii obiektu. Autor projektu skansenu dla regionu Nadsania.

JERZY TUR (1933–2009) urodził się w Bondyrzu na Zamojszczyźnie. Ukończył studia historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim. Funkcję Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Rzeszowie pełnił od 1956 r. do kwietnia 1967 r. Kierował początkowo 2 osobowym oddziałem, który z czasem przekształcił w Biuro Dokumentacji Zabytków. Dwie pierwsze takie placówki powstały równocześnie w Rzeszowie i w Bydgoszczy, z inicjatywy Wojewódzkich Konserwatorów Zabytków. Również wówczas powstały pierwsze w Polsce Powiatowe Służby Konserwatorskie. W latach 1957–1959 wspólnie z Aleksandrem Rybickim doprowadził do utworzenia Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, które jest chronologicznie pierwszym Muzeum typu skansenowskiego w Polsce powojennej.

W trakcie tych prac Jerzy Tur opracował Program Ochrony Architektury Cerkiewnej, który był realizowany na terenie województwa rzeszowskiego jeszcze po jego odejściu z funkcji WKZ. Jednocześnie pojawił się problem ochrony ikon i innych ruchomych elementów wyposażenia cerkwi, a stąd inicjatywa zorganizowania Składnicy Ikon. Pierwotnie miała ona znaleźć siedzibę w Zagórzu k. Sanoka, ale po kilku nieudanych próbach znalazła ona miejsce w Łańcucie pod oficjalną nazwą Wojewódzka Składnica Zabytków Ruchomych. Organizatorem tej placówki przy zamku była dr Barbara Tondos.

Jerzy Tur przywiązywał dużą wagę do inwentaryzacji zabytków. Współpracował w tym zakresie z Instytutem Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz z Politechniką Krakowską. Dzięki porozumieniu WKZ w Rzeszowie z wymienionymi uczelniami powstał szeroki zakres inwentaryzacji zawierających również rozpoznanie stanu zachowania zabytków oraz szereg monografii poszczególnych obiektów.

W latach 1974–1975 z inspiracji Hanny Pieńkowskiej opracował koncepcję Parku Etnograficznego dla Podhala (pracował wówczas w Muzeum Tatrzańskim) i opracował stan zachowania szałasów tatrzańskich. W okresie od 1976 do 1981 r. pracował w Skansenie w Kolbuszowej, gdzie stworzył jego koncepcję, a następnie konsultował realizację projektu, który był wykonywany przez Katedrę Budownictwa Wiejskiego Politechniki Krakowskiej. W latach 1991–1992 zorganizował a potem (do maja 2002 r.) kierował Regionalnym Ośrodkiem Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Rzeszowie, w międzyczasie przekształconym w Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków.

W 2008 r. został uhonorowany srebrnym medalem „Zasłużony Kulturze – Gloria Artis”. Zmarł 13 kwietnia 2009 r. Jest pochowany w rodzinnym grobie na zakopiańskim cmentarzu przy ul. Nowotarskiej.

BARBARA TONDOS urodziła się w 1936 r. w Zakopanem. Zaraz po ukończeniu historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, rozpoczęła w 1956 r. pracę dla Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (WKZ) w Rzeszowie. Był nim jej przyszły mąż – Jerzy Tur (WKZ w latach 1956–1967), który wraz z Ingą Platowską (B. Tondos pracowała na zlecenie) miał pod opieką zabytki całego ówczesnego województwa rzeszowskiego. W 1960 r. B. Tondos została organizatorem i kierownikiem Wojewódzkiej Składnicy Zabytków Ruchomych przy Zamku w Łańcucie.

W 1965 r. zrezygnowała ze stanowiska w Składnicy, podejmując w 1969 r. pracę w rzeszowskim Biurze Dokumentacji Zabytków – jednym z dwu pierwszych, które wojewódzcy konserwatorzy zorganizowali w Polsce. Wspólną inicjatywą pracowników BDZ było podjęcie działań w celu wydawania branżowego czasopisma pod nawą „Teka Konserwatorska” (wydano 4 tomy w latach: 1974,1982, 1985 i 1991). Jej redakcję prowadziła B. Tondos w ramach zatrudnienia w BDZ w latach 1969–1990 (1/2 lub 1/4 etatu). Całe zawodowe życie opracowywała karty ewidencyjne zabytków ruchomych i nieruchomych na terenie południowo-wschodniej Polski, będące w naszych realiach podstawową ich dokumentacją rozpoznawczą i naukową.

Jako pracownik Orawskiego Parku Etnograficznego w Zubrzycy Górnej nadzorowała prace konserwatorskie przy dworze Tetmajerów w Łopusznej oraz rozpoczęła (ale nie dokończyła) organizowanie skansenu ratowniczego dla rejonu, na którym miał powstać Zalew Czorsztyński. Reforma administracyjna i zmiany personalne wśród przełożonych spowodowały, że została nakłoniona do rezygnacji z tej pracy i podjęcia zatrudnienia jako nauczyciel historii sztuki w Liceum Plastycznym im. A. Kenara w Zakopanem. W połowie roku szkolnego 1976/1977, mimo próśb dyrekcji szkoły, wymówiono jej pracownicze mieszkanie w Zakopanem, a następnie w 1978 r. szkoła rozwiązała z nią umowę o pracę. Jerzy Tur, nie zgadzając się podobnie jak Barbara Tondos na niszczenie zabytków, zawsze reagował zdecydowanie na deprecjonowanie prowadzonych przez niego działań, dlatego opuścił Zakopane już w 1977 r. Oboje powrócili do Rzeszowa. Ze względu na swoją zdecydowaną postawę w kwestii ochrony zabytków mieli trudności z podjęciem pracy, w której mogliby realizować idee konserwatorskie wynikające z wyznawanych przez nich wartości: poczucia etyki konserwatorskiej, prawdy i godności. Oboje walczyli na swój sposób z niszczącymi dla zabytków konsekwencjami istnienia Polski Ludowej. Barbara Tondos była odważną osobą o niezależnym, buntowniczym, badawczym i twórczym charakterze. Swojego życia nigdy nie podporządkowała pracy zarobkowej w jakiejkolwiek instytucji.

W 1995 r. rozpoczęła prywatną inicjatywę pod nazwą Pracownia Historii Sztuki i Dawnej Architektury. Prowadziła szereg nie wymienionych w tej krótkiej notce prac – związanych i nie związanych z jej zawodem – angażując w projektowane i podejmowane przedsięwzięcia osoby, które co wieczór przychodziły na burzliwe dyskusje do mieszkania przy ul. Langiewicza w Rzeszowie. Do 5 VII 1989 r. rozpracowywana przez Wydz. III WUSW w Rzeszowie w ramach SOR krypt. Meduza; 1 IX 1989 r. – 25 V 1990 r. w ramach SOR krypt. Pacyfiści. Zmarła 15 września 2012 r. w Lublinie. Pochowana na cmentarzu przy ul Nowotarskiej w Zakopanem.

AUGUST BOCHEŃSKI urodził się 25 maja 1935 r. w Olchowej w ówczesnym powiecie dębickim województwa krakowskiego. W latach 1941–1948 uczęszczał do szkoły podstawowej tamże. Jesienią 1945 r., w czasie wycieczki szkolnej do muzeum w Rzeszowie poznał jego twórcę i wieloletniego dyrektora Franciszka Kotulę, co miało przemożny wpływ na późniejsze zainteresowania zabytkową architekturą drewnianą Polski południowowschodniej. W latach 1948–1953 uczęszczał do Państwowego Liceum Technik Plastycznych w Sędziszowie Małopolskim, gdzie uczył się rysunku m. in. u artysty Jerzego Panka. Podczas tych zajęć rysował zabytki Sędziszowa i okolicy. W 1953 r. rozpoczął studia na Wydziale Architektury Wydziałów Politechnicznych AGH w Krakowie. W latach 1955–1957 wykonywał pierwsze inwentaryzacje architektoniczno-konserwatorskie zabytkowych obiektów, zarówno w ramach praktyk studenckich (cerkiew w Hrebennem, kolegiata w Zamościu) jak i na zlecenie Muzeum w Rzeszowie (zagroda w Grzęsce, domy mieszczańskie w Kańczudze i Głogowie Małopolskim). W 1959 r. obronił pracę dyplomowa pt.: „Kombinat przemysłu artystycznego w Komańczy w Bieszczadach”. W tym samym roku został zatrudniony na stanowisku asystenta w Katedrze Budownictwa i Osadnictwa Wiejskiego Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej. Od tego czasu do 2001 r. był związany z Wydziałem Architektury PK. W 1967 r. uzyskał tytuł doktorski za pracę pt. „Warunki środowiska zwierzęcego jako podstawa projektowania pomieszczeń inwentarskich drobnotowarowych gospodarstw rolnych”.

Poza pracą na PK realizował się zawodowo współpracując z licznymi instytucjami. W latach 1959–1962 pracował jako starszy asystent w Biurze Projektowym Budownictwa Wiejskiego w Krakowie. W latach 1966–1972 pracował jako projektant w Zespole Usług Projektowych w Lublińcu. Współpracował również jako projektant z Wydziałami Budownictwa, Urbanistyki i Architektury w Myślenicach (w latach 1964–1965) i Będzinie (1969–1972). W latach 1959–1992 współpracował jako projektant z: Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Rzeszowie i Przemyślu, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, z Wojewódzkimi Ośrodkami Postępu Rolniczego w: Jeleniej Górze, Zielonej Górze, Tarnobrzegu, Krośnie, Koninie, Kaliszu, Białymstoku oraz z rolnikami indywidualnymi i Wojewódzkimi Zarządami Inwestycji Rolnych.

W latach 1967–2001 zorganizował 32 obozy inwentaryzacyjne dla studentów Wydziału Architektury PK, podczas których wykonywano setki dokumentacji rysunkowo-pomiarowych obiektów drewnianej zabytkowej architektury wiejskiej i małomiasteczkowej na terenie dzisiejszych województw: podkarpackiego i małopolskiego. W ramach pracy poza uczelnią wykonał samodzielnie lub jako kierownik zespołu około 40 dokumentacji architektonicznych i konserwatorskich na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Rzeszowie, Biura Dokumentacji Zabytków w Rzeszowie, Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Muzeum Kresów w Lubaczowie oraz Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej; na podstawie, których inwentaryzowane obiekty były poddawane pracom konserwatorskim lub translokowane do muzeów na wolnym powietrzu. W 1974 r. opracował założenia projektowe i wytyczne kompozycji przestrzennej dla planowanego wówczas Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej. Jest również jednym z twórców powstałego w 1976 r. skansenu-campingu-zajazdu „Pastewnik” w Przeworsku, dla którego wykonał, jako kierownik zespołu, inwentaryzacje architektoniczno-konserwatorskie przenoszonych obiektów. Za osiągnięcia w swojej pracy był wielokrotnie nagradzany, w tym w 1979 r. Złotym Krzyżem Zasługi. Od 2001 r. przebywa na emeryturze.

Fragmenty biogramów Barbary Tondos i Jerzego Tura i sporządzony przez ich córkę Katarzynę Tur-Marciszuk i opublikowanych na stronie https://www.lem.fm/archiwa/index.php Cyfrowe Archiwum Barbary Tondos i Jerzego Tura

Fragment noty biograficznej Augusta Bocheńskiego sporządzonej przez Andrzeja Żygadłę i opublikowanej na stronie https://www.lem.fm/archiwabochenski/bochenski.php Cyfrowe Archiwum Augusta Bocheńskiego.

Wiersz pt. „Cerkiew”Barbary Tondos pochodzi z tomiku „Skrawki Zgrzebne” z 1969 r.