Wielkanoc. Historia i tradycja
Przed nami najważniejsze święto w religii chrześcijańskiej. Kulminacyjnym momentem jest Triduum Paschalne – Wielki Czwartek, Wielki Piątek i Wielka Sobota, po której nastąpi Niedziela Zmartwychwstania Pańskiego. Obchody wielkanocne rozpoczyna Niedziela Palmowa, poprzedzona czterdziestodniowym postem. Skąd się wzięła Wielkanoc? Jaka jest historia tego święta? Jakie tradycje są z nią związane i jakie są ich korzenie?
Najstarsze święta obchodzone na naszych ziemiach sięgają dalekich dziejów przedchrześcijańskich. Pierwotni koczownicy, zbieracze i myśliwi świętowali nadejście wiosny – ożywanie natury po zimowym śnie. W wielu mitologiach dawnych cywilizacji pojawia się idea budzenia się do życia bogów wraz z wiosną.
Dla chrześcijan Wielkanoc to najważniejsze święto w roku, przypominające ofiarę Chrystusa, męczeństwo i śmierć na krzyżu dla odkupienia ludzkich grzechów i zmartwychwstanie po trzech dniach. Cała symbolika tych świąt odwołuje się do triumfu Jezusa nad śmiercią oraz nadziei, jaką daje wszystkim wiernym.
W kalendarzu świąt chrześcijańskich Wielkanoc pojawiła się po Soborze Nicejskim, zwołanym w 325 r. przez cesarza Konstantyna Wielkiego. Zdecydowano wtedy, że przypadać będzie w niedzielę po pierwszej pełni księżyca. Może ona wypaść pomiędzy 22 marca (Wielkanoc 1818 r.), a 25 kwietnia (Wielkanoc 1943 r.). Wielkanoc stała się zatem świętem ruchomym, któremu podporządkowano inne święta – wcześniejsze, takie jak Środa Popielcowa i późniejsze, np. Boże Ciało.
Święta wielkanocne, nawiązują do ostatnich dni życia Chrystusa. W tradycji chrześcijańskiej celebruje się Wielki Tydzień. Rozpoczyna go Niedziela Palmowa, obchodzona na pamiątkę uroczystego wjazdu Chrystusa do Jerozolimy, witanego przez tłumy mieszkańców z gałązkami oliwnymi. Zwyczaj święcenia palm przyjął się w IV w. w Ziemi Świętej, do Europy dotarł w wieku VII, a dopiero w XI został wprowadzony do liturgii. Liście palmowe stały się symbolem zwycięstwa męczenników. W Polsce zastąpiły je gałązki wierzbowe. Przypisywano im różne właściwości – miały chronić przed klęskami, przynosić urodzaj, zapewniać płodność.
Wielki Czwartek to pamiątka Ostatniej Wieczerzy i początek Triduum Paschalnego. Obrzędy z nim związane pojawiły się na przełomie III i IV w. W średniowieczu uważano, że tego dnia wierni powinni tłumnie przyjąć eucharystię. W VII w. w obrzędowości pojawił się akt obmywania nóg, który na stałe do liturgii wszedł po Soborze Trydenckim w połowie XVI stulecia. Wzorem Chrystusa nogi nędzarzom obmywali biskupi, cesarze i królowie. Pierwszym polskim monarchą, który stale dopełniał obrzędu ablucji, był Zygmunt III Waza.
W Wielki Czwartek wieczorem milkły dzwony kościelne, zastępowane przez kołatki.
Wielki Piątek, drugi dzień Triduum Paschalnego to dzień największej żałoby w Kościele. Zasłonięty kirem krzyż oraz puste tabernakulum potęgują uczucie smutku związane z męką i śmiercią Jezusa. W tym dniu nie odprawia się mszy świętej, a jedynie podniosłe nabożeństwo. Celebracja kończy się urządzeniem symbolicznego grobu Chrystusa. Wielki Piątek łączy się ze ścisłym postem i zakazem wykonywania większości prac.
Śmierć przez ukrzyżowanie była najbardziej okrutną i hańbiącą karą, jaką mógł wydać sąd rzymski. Skazanego człowieka nie wystarczyło publicznie zabić, należało go pozbawić godności i wystraszyć jego potencjalnych naśladowców. Symbolem pierwszych chrześcijan była ryba, a nie krzyż. Zmieniło się to w IV w., po odnalezieniu relikwii Krzyża Świętego przez matkę cesarza Konstantyna, św. Helenę. Odnalezione relikwie miały być odtąd przechowywane w świątyni wzniesionej nad grobem Chrystusa. Kult krzyża rozpowszechnił się bardzo szybko, a szczególna adoracja relikwii odbywała się właśnie w Wielki Piątek. Pierwsze wzmianki o obchodach Wielkiego Piątku w Kościele rzymskim pochodzą z VII w.
Według Ewangelii Chrystus został ukrzyżowany na skalistym wzgórzu koło Jerozolimy, zwanym Miejscem Czaszki. W języku aramejskim ta nazwa brzmi Golgota, a jej łacińskim odpowiednikiem jest Kalwaria. Od XV w. wznoszono w Europie tzw. Kalwarie symbolizujące miejsce, gdzie dokonała się męka Syna Bożego. W Polsce pierwszą z nich była Kalwaria Zebrzydowska koło Lanckorony. Inne polskie kalwarie to m.in.: Góra Kalwaria pod Warszawą, Kalwaria Pacławska koło Przemyśla, Górka klasztorna koło Piły. Wierni pielgrzymują do nich przez cały rok, lecz największe tłumy pątników uczestniczą w misterium Męki Pańskiej.
Innym zwyczajem, wywodzącym się prawdopodobnie ze średniowiecznych misteriów drogi krzyżowej, było odsłanianie grobu Chrystusa. Odbywało się ono w Wielki Piątek po nabożeństwie. Cudzoziemcy podróżujący po XVII-wiecznej Polsce byli zdumieni pomysłowością, przepychem i wystawnością Bożych grobów.
Wielka Sobota jest czasem ciszy i oczekiwania na przyjście Zmartwychwstałego Chrystusa, do czego nawiązuje liturgia tego dnia. Wprowadzeniem do Wielkiej Nocy była Wigilia Paschalna – liturgia odbywająca się po zmroku, dzień przed właściwym świętem i stanowiła przejście rozpoczynające Niedzielę Zmartwychwstania. Wielkosobotnia liturgia kształtowała się przez wieki. Pierwotnie miała formę zwykłego czuwania, podczas którego czytano fragmenty Pisma Świętego. Z obrzędem Wigilii Paschalnej wcześnie zaczęto łączyć chrzest, czyli przyjęcie do wspólnoty chrześcijan. Początek nowego życia był najlepszym momentem na poszerzenie grona wiernych. Nie wiadomo, kiedy do obrzędu Wigilii Paschalnej dołączono zwyczaj święcenia ognia – już w IV w., czy dopiero na przełomie VIII i IX stulecia? Uroczyste wniesienie do świątyni ognia, symbolu światłości, jasności, którą jest dla nas Chrystus, rozpoczynało celebrację Wigilii Paschalnej. Potem trwała ona całą noc i kończyła się wspólnym śniadaniem. W średniowieczu zrezygnowano z nocnego czuwania, liturgię rozpoczynano po południu, a kończono o północy. W XIII w. godzinę rozpoczęcia obrzędów przesunięto na sobotni poranek. Powrót do nocnego odprawiania Wigilii Paschalnej nastąpił w latach pięćdziesiątych XX w. w wyniku reform papieża Piusa XII.
W Wielką Sobotę święci się także pokarmy. Zwyczaj ten najpewniej związany jest z agapą – wspólnym śniadaniem spożywanym na zakończenie czuwania w dniu Zmartwychwstania. Łączy się również ze szczególnym kultem jedzenia po długim okresie postnym. Żywność była błogosławionym darem Boga, niezbędnym do życia. Obrzęd błogosławienia pokarmów znany jest w Kościele katolickim od VIII w. Do Polski zwyczaj ten przywędrował w XIV w. Początkowo pokarmy święcili wyłącznie biskupi, z czasem dopuszczono do tej posługi inne osoby związane z Kościołem, czyli kapłanów, diakonów i lektorów. Początkowo święcono całość pożywienia, które miało by spożywane w Niedzielę wielkanocną, obecnie ilość pokarmów jest symboliczna. W polskich kościołach błogosławieństwo pokarmów rozpoczyna się w godzinach porannych. Kapłani na specjalnych nabożeństwach błogosławią koszyczki wielkanocne. Każdy pokarm znajdujący się w koszyczku posiada głęboką symbolikę.
Niedziela Wielkanocna to najważniejszy dzień w ciągu całych świąt. W tym dniu człowiek został wyzwolony z niewoli śmierci i rodzi się na nowo. To najważniejsze dla Kościoła święto celebruje Zmartwychwstanie Chrystusa. Początkowo odbywało się w ramach żydowskich obrzędów Pesach (obchodzonego na pamiątkę wyzwolenia Izraelitów z niewoli egipskiej). Po rozdzieleniu Kościoła i Synagogi, stało się prostym dorocznym świętem, poprzedzonym jednym lub kilkoma dniami postu. Do III w. Wielkanoc-Pascha była jedynym dorocznym świętem chrześcijańskim, zawarte w nim były wszystkie tajemnice życia i śmierci Jezusa. Z upływem czasu każde wydarzenie z życia Chrystusa zaczęto wspominać w czasie jego rocznicy. W trakcie roku liturgicznego pamiątką Niedzieli Zmartwychwstania jest świętowanie niedzieli.
Wielkanoc rozpoczyna się uroczystą Mszą Świętą zwaną rezurekcją, Może być ona odprawiana w Wielką Sobotę po liturgii Wigilii Paschalnej lub co praktykowane jest coraz częściej, o świecie w Wielką Niedzielę. Nabożeństwo to było powszechne w Kościele od X w., obecnie kultywowane jest przede wszystkim w Polsce, Austrii i Niemczech.
Poniedziałek Wielkanocny, w polskiej tradycji zwany Lanym lub Śmigusem-Dyngusem, nawiązuje do obrzędów starosłowiańskich i ma korzenie pogańskie. Pierwsza historyczna wzmianka o tym zwyczaju pojawiła się w 1420 r. w uchwale synodu diecezji poznańskiej. Dzisiejsza nazwa śmigus-dyngus powstała z połączenia dwóch wielkanocnych obrzędów. W czasie Wielkanocy chodzono po dyngusie (podobnie jak w Boże Narodzenie – po kolędzie) i przyjmowano poczęstunek w odwiedzanych domach. Śmigus pochodzi od niemieckiego słowa „schmagustern”. Oznaczał uderzanie brzozową rózgą po nogach, wiązał się z wykupem i oblewaniem wodą.
Z Wielkanocą łączy się wiele tradycji i symboli. Najważniejsze z nich to jajko. W starożytnych mitologiach jajko było symbolem narodzin wszechświata, w chrześcijaństwie zaś znakiem pokonania śmierci i symbolizuje odradzanie się nowego życia. Nie wiadomo, skąd pochodzi zwyczaj malowania jajek. Jedna z legend mówi, że Maryja, matka Jezusa, podarowała jajka rzymskim żołnierzom, aby ograniczyli okrucieństwo wobec jej syna. Łzy Maryi, które spadły na skorupki jaj, miały je zabarwić mnóstwem kolorów. Innym symbolem Wielkanocy jest Baranek, zaczerpnięty z żydowskiej Paschy, gdzie był ofiarą składaną Bogu – uosabiał nadzieję na przetrwanie stad owiec. Był symbolem łagodności, prostoty i cierpliwości. Dla chrześcijan stał się znakiem męki, śmierci i zmartwychwstania Chrystusa.
Wielkanoc w Polsce to nie tylko czas niewysłowionej radości, wynikającej ze zmartwychwstania Pana Jezusa, to również święto rodzinne. Domownicy zasiadają do suto zastawionego stołu, na którym znajdują się poświęcone w Wielką Sobotę pokarmy.
„Ukrzyżowanie”, olej na blasze miedzianej, Niemcy (?), XVIII w., zbiory Muzeum Kresów w Lubaczowie.