Z dziedzictwem kościoła św. Marii Magdaleny we Lwowie w podróży dookoła Polski
Szeroki rozmach i ogólnopolską skalę zyskały spotkania poświęcone dziedzictwu kościoła pw. św. Marii Magdaleny we Lwowie, zorganizowane przez Muzeum Kresów w Lubaczowie, Centrum Kulturalne w Przemyślu oraz Województwo Podkarpackie. Od połowy października do początku grudnia 2024 r. objęły one niemal cały kraj. Odbyły się łącznie w kilku ważnych instytucjach muzealnych i naukowych położonych od Przemyśla po Szczecin, i od Wrocławia po Gdańsk.
Główną ideą spotkań była promocja książki i wystawy wirtualnej zatytułowanej „Skarby kresowej świątyni. Dziedzictwo kościoła pw. św. Marii Magdaleny we Lwowie na ziemi lubaczowskiej”. Taki tytuł nosiła wystawa stacjonarna zorganizowana w 2022 r. przez Muzeum Kresów w Lubaczowie w Galerii Oficyna w Zespole Zamkowo-Parkowym w Lubaczowie. Ekspozycji towarzyszyła książka, starannie opracowana i wydana wspólnie przez Muzeum Kresów w Lubaczowie i Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą „Polonika”.
Kontynuacją wystawy stacjonarnej jest jej wirtualna wersja, przygotowana dzięki współpracy lubaczowskiego muzeum z Centrum Kulturalnym w Przemyślu i Województwem Podkarpackim. W 2023 r. ekspozycja została udostępniona na portalu Muzeum Dziedzictwa Kresów Dawnej Rzeczypospolitej. Pozwoliło to znacznie poszerzyć krąg odbiorców i utrzymać permanentną dostępność wystawy dla wszystkich zainteresowanych.
Ogólnopolskie spotkania dodatkowo zachęciły szeroki krąg odbiorców do skorzystania z udostępnionych materiałów zarówno na stronie internetowej, jak i w tradycyjnej formie książkowej. Bezpośredni kontakt z osobami zaangażowanymi w powstanie, a następnie udostępnienie wystawy, był okazją do przedstawienia poruszanych zagadnień niemal u źródeł ich opracowania. W gronie tym znalazło się grono pracowników i współpracowników Muzeum Kresów w Lubaczowie: Janusz Mazur, Tomasz Róg, Dariusz Sałek, Katarzyna Warmińska-Mazurek, Grażyna Żurawel i Mateusz Żurek, a także Piotr Zubowski, dyrektor Muzeum, Janusz Czarski, dyrektor Centrum Kulturalnego w Przemyślu, Łukasz Zagrobelny, kierownik Działu Portal Muzeum Dziedzictwa Kresów Dawnej Rzeczypospolitej w Centrum Kulturalnym w Przemyślu.
Autorzy wystawy w jej tradycyjnej i wirtualnej wersji mieli z kolei możliwość skonfrontowania swej pracy z wnikliwymi uwagami profesjonalnych badaczy kultury i sztuki Kresów. W spotkaniach licznie uczestniczyli również kresowianie i szerokie grono miłośników dziedzictwa ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej.
Do wzajemnych relacji między autorami a odbiorcami zachęcał sam główny temat spotkań dotyczący problematyki ocalonego na terenie ziemi lubaczowskiej dziedzictwa sztuki i kultury jednej z najbardziej znanych świątyń lwowskich – kościoła pw. św. Marii Magdaleny. Zabytki te znalazły się na terenie Polski w wyniku powojennych zmian granic państwowych i ekspatriacji ludności polskiej z dawnych Kresów Rzeczypospolitej, w tym też ze Lwowa. Wśród nich przykłady malarstwa, bogaty zbiór tkanin i haftów liturgicznych, złotnictwo i naczynia liturgiczne, archiwalia, fotografie, elementy szkolnych sztandarów i kościelnych chorągwi, a także unikalne skrzynie ewakuacyjne, które służyły do transportu wielu z tych cennych obiektów kultury i sztuki.
Większość z tych przedmiotów była po raz pierwszy eksponowana od czasów powojennej ekspatriacji. Ich wydobycie na światło dzienne pozwoliło ukazać na przykładzie tylko tej jednej świątyni ogromne bogactwo sztuki archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego, której większa część pozostała po wschodniej stronie granicy. Obiekty ze spuścizny kulturowej kościoła pw. św. Marii Magdaleny, dzięki nowej lokalizacji na terenie ziemi lubaczowskiej stały się także częścią dziedzictwa kulturowego powojennej Polski. Ogromnym wyzwaniem jest kontynuacja prac nad ich dalszym opracowaniem i udostępnieniem odbiorcom. Wystawa i publikacja książkowa są pierwszym krokiem w tym kierunku.
Jako pierwsze zostało zorganizowane spotkanie w Książnicy Zamojskiej im. Stanisława Kostki Zamoyskiego w Zamościu, które odbyło się 16 października. Poprowadził je Piotr Bartnik, dyrektor Książnicy Zamojskiej. Zwrócił uwagę, że także na terenie ziemi zamojskiej w wyniku powojennej ekspatriacji znalazło się wiele zabytków kresowych i temat ten jest bardzo bliski zamojskiemu środowisku naukowemu. Także w Muzeum Diecezjalnym w Zamościu za staraniem bp. dr. hab. Mariusza Leszczyńskiego, biskupa pomocniczego diecezji zamojsko-lubaczowskiej, dyrektora muzeum znalazło się wiele zabytków z kościoła pw. św. Marii Magdaleny we Lwowie. Bp Leszczyński jest również jednym z autorów tekstów na lubaczowskiej wystawie i w towarzyszącej jej publikacji.
Kolejne spotkanie odbyło się 23 października w siedzibie Towarzystwa Przyjaciół Nauk im. Kazimierza Marii Osińskiego w Przemyślu. Gospodarzem zebrania był Waldemar Wiglusz, prezes Zarządu TPN w Przemyślu. W jego trakcie poruszono niezmiernie interesujące, a mało znane szerzej związki istniejące między kościołem pw. św. Marii Magdaleny we Lwowie a ks. abp. Ignacym Tokarczukiem, metropolitą przemyskim, jednym z najbardziej znanych przedstawicieli polskiego duchowieństwa w czasie powojennego zniewolenia komunistycznego. To właśnie wspomniany kapłan, jako wikary w kościele pw. św. Marii Magdaleny we Lwowie, z polecenia ówczesnego proboszcza ks. Józefa Kłosa wczesnym latem 1944 r. nadzorował ewakuację pierwszej partii ruchomego wyposażenia kościoła w głąb kraju. Po powrocie do Lwowa, w lipcu tego roku szczęśliwie przeżył wraz z wiernymi bombardowanie kościoła w czasie niemiecko-sowieckich walk o miasto. Wydarzenia te na trwale zapisały się w jego niezwykłym życiorysie.
Trzecie spotkanie odbyło się w Muzeum Regionalnym im. dr. Janusza Petera w Tomaszowie Lubelskim. Uczestniczyła w nim Katarzyna Warmińska-Mazurek, kustosz działu sztuki tomaszowskiego muzeum, która wcześniej prowadziła dział artystyczny w lubaczowskim muzeum i zajmowała się opracowaniem kolekcji dzieł sztuki, głównie tkanin pochodzących z kościoła pw. św. Marii Magdaleny we Lwowie; jest też współautorką teksów do wystawy i książki.
Najdłuższy cykl spotkań odbył się podczas niemal tygodniowego, bardzo intensywnego objazdu po kraju (17–22 listopada). Przebiegał on szerokim łukiem od Dolnego Śląska, przez Ziemię Lubuską, Pomorze Zachodnie i Wschodnie, by zakończyć się w stolicy kraju.
Pierwszym przystankiem w tej podróży było Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu, gdzie spotkanie odbyło się w niedzielę 17 października. Poprowadziła je Magdalena Górniak-Bardzik z Działu Kultury Materialnej i Folkloru opolskiego skansenu, badaczka i dokumentalistka powojennych losów kresowian na Dolnym Śląsku. Obok licznych przedstawicieli dawnych mieszkańców Kresów, wzięli w nim udział badacze i muzealnicy zgromadzeni na odbywającym się następnego dnia „Pierwszym Forum Kresowym – Przeniesione Dziedzictwo”. Prezentacja problematyki ewakuacji wyposażenia kościoła pw. św. Marii Magdaleny we Lwowie wpisała się w idę Forum Kresowego, którego inicjatorem jest Jarosław Gałęza dyrektor Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu. Obok spotkania w opolskim skansenie lubaczowscy muzealnicy wzięli również udział w nagraniu audycji w Radio Opole. Wywiad z pracownikami Muzeum Kresów w Lubaczowie przeprowadził red. Witold Sułek. Jego tematyka poświęcona była również wiodącemu zagadnieniu cyklu spotkań oraz działalności wydawniczej lubaczowskiego muzeum.
Następnym przystankiem była Zielona Góra. We wtorek, 19 października, dzięki życzliwości Leszka Kani, dyrektora Muzeum Ziemi Lubuskiej i jego zastępcy dr. Longina Dzieżyca, spotkanie odbyło się w reprezentacyjnej auli muzeum. Tematyka dziejów kościoła pw. św. Marii Magdaleny i jego wyposażenia, spotkała się z dużym zainteresowaniem tamtejszego środowiska badaczy i miłośników Kresów.
W Szczecinie problematykę powojennych translokacji dziedzictwa kulturowego na przykładzie kościoła pw. św. Marii Magdaleny we Lwowie zaprezentowano 20 października. Miejscem najbardziej do tego odpowiednim była sala audiowizualna w Centrum Dialogu Przełomy – Oddziale Muzeum Narodowego w Szczecinie. Kierowniczka tej instytucji Agnieszka Kuchcińska-Kurcz w swej pracy badawczej wiele miejsca poświęciła zagadnieniu przemieszenia ludności uwikłanych w wydarzenia wojenne i ustalenia polityczne, co znalazło swój wyraz na niezwykłe interesującej wystawie stałej.
Tematyka losów lwowskiego kościoła i jego ruchomego wyposażenia zainteresowała również Radio Gdańsk. Pracownicy lubaczowskiego Muzeum opowiedzieli o tym zagadnieniu w audycji nagranej 21 października przez red. Marzenę Bakowską-Olszowy, której rodzinne korzenie sięgają Obertyna na Pokuciu.
Kulminacją kilkudniowego objazdu po kraju było spotkanie w Warszawie, które miało miejsce w piątek 22 października. Dzięki współpracy w Tomaszem Kubą Kozłowskim z Domu Spotkań z Historią w Warszawie prezentację wystawy „Skarby kresowej świątyni…” włączono do odbywających się właśnie Dni Lwowa w Warszawie. Spotkanie okazało się niezwykle owocne i niezapomniane, a to za sprawą licznie przybyłej i zaangażowanej publiczności, wśród której dominowała duża grupa dawnych lwowiaków, w tym parafian kościoła św. Marii Magdaleny.
Po krótkiej przerwie cykl spotkań został wznowiony na przełomie listopada i grudnia. Ponownie temat powojennej ekspatriacji dziedzictwa sakralnego ze Lwowa zaprezentowany został na Dolnym Śląsku, gdzie po 1945 r. trafiła większość spośród kapłanów archidiecezji lwowskiej. Spotkanie odbyło się w ważnym ośrodku badań nad dokumentacją dwudziestowiecznych przemian w Polsce i Europie środkowej, jakim jest Ośrodek „Pamięć i Przyszłość” i Centrum Historii Zajezdnia we Wrocławiu. Spotkanie poprowadził dr Marcin Musiał, który zwrócił uwagę, że mimo dokonujących się zmian kulturowych zainteresowanie tematyką kresową cieszy się niezmiennie dużym zainteresowaniem społeczności dolnośląskiej.
Naukowy charakter przybrało spotkanie zorganizowane 3 grudnia w Sali im. Karoliny Lanckorońskiej w Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. Tematykę dziedzictwa sztuki lwowskiego kościoła pw. św. Marii Magdaleny zaprezentowano ramach posiedzenia Komisji Wschodnioeuropejskiej, a poprowadził jej zastępca przewodniczącego tej Komisji dr hab. Andrzej Zięba. W dyskusji zwrócono uwagę na duże wartości kulturowe zabytków sztuki ewakuowanych po wojnie z terenów archidiecezji lwowskiej, a także na potrzebę ich opracowania i upowszechniania. W tym zakresie dokonania krakowskiego środowiska naukowego odgrywają niezwykle istotną rolę.
Końcowym akcentem tegorocznego cyklu spotkań z dziedzictwem kulturowym ocalonego na ziemi lubaczowskiej wyposażenia kościoła św. Marii Magdaleny we Lwowie była wizyta w Muzeum Historycznym w Sanoku, która miała miejsce 6 grudnia. W słowie wprowadzenia do spotkania Jarosław Serafin, dyrektor sanockiego muzeum, podkreślił rolę instytucji muzealnych w podtrzymywaniu tradycji kresowych, zabezpieczaniu i eksponowaniu zachowanych dzieł oraz właściwej ich promocji. W dyskusji, która zawsze była ważnym akcentem spotkań, uczestnicy zwrócili uwagę nie tylko na walory samych ocalonych zabytków, ale na aktualne problemy funkcjonowania kościoła pw. św. Marii Magdaleny we Lwowie. Świątynia, mimo wielosetletniej tradycji nie może w pełni odzyskać swych funkcji sakralnych. Formalnie budynek kościoła jest obecnie Domem Muzyki Organowej i Kameralnej. Sytuacja ta jest osią wieloletniego sporu współczesnych parafian z władzami miasta, które niestety sprzeciwiają się zwrotowi świątyni w ręce prawowitych właścicieli.
W ten sposób aktualne problemy spotkały się z doświadczeniem kontaktu z trudną przeszłością powojenną. Zagadnienia te, jak się okazało w trakcie spotkań odbywanych w różnych regionach Polski, są nadal ważne dla współczesnego pokolenia. Dziedzictwo Kresów z pewnością wymaga dalszych badań i stałej promocji, by jeszcze silniej ta bezcenna spuścizna mogła zaznaczyć swą obecność w dziedzictwie kulturowym współczesnej Rzeczypospolitej. Dostrzegają to władze samorządowe. Należy podkreślić, iż organizacja spotkań byłą możliwa dzięki wsparciu finansowemu Województwa Podkarpackiego.
Janusz Mazur