Tkackie dzieło sztuki II Rzeczypospolitej – poznaj wyjątkowy kilim ze zbiorów Muzeum Kresów w Lubaczowie
Mocarze Sztuki to kampania społeczna, przygotowana przez Fundację Most the Most, której ideą jest wykreowanie mody na wspieranie kultury i ochronę dzieł sztuki. Fundacja czyni to przez akcję „adopcji” eksponatów muzealnych przez firmy, instytucje, stowarzyszenia i osoby fizyczne. Do współpracy zapraszane są lokalne muzea z całej Polski wskazujące eksponaty, które chciałyby poddać pracom konserwatorskim i tym samym przywrócić im świetność, firmy, instytucje, stowarzyszenia, przekazujące darowiznę na sfinansowanie takich prac, a także wszyscy “ludzie mocy”, aby wzięli udział w konkursach na wybór zwycięskich eksponatów. Kampania ma charakter ogólnopolski. W jej kolejnej edycji nasze muzeum zgłosiło wyjątkowy obiekt związany z Politechniką Lwowską.
Kilim, bo o nim mowa, pochodzi z kolekcji Działu Artystycznego Muzeum Kresów w Lubaczowie, posiada numer inw. ML/A/3263. W 2012 r. został przekazany do zbiorów przez Parafię Rzymskokatolicką pw. św. Wojciecha w Cieszanowie. Wykonano go techniką tkacką, na osnowie lnianej, z różnobarwnych włóczek. Jest utrzymany w tonacji szarości, złamanej zieleni i błękitu. Kilim ma kształt długiego, prostokątnego chodnika o wymiarach 980 cm (długość) i 130 cm (szerokość). Obecnie, na skutek najpewniej mechanicznego cięcia, składa się z dwóch części (o długości 715 i 265 cm).
Kilim powstał pomiędzy 1936, a 1939 r. we Lwowie, był najpewniej darem studentów Politechniki Lwowskiej dla kościoła pw. św. Marii Magdaleny we Lwowie, który pełnił rolę świątyni akademickiej. Na osi chodnika zostały zamieszczone symbole 11 kół i związków studenckich Politechniki Lwowskiej. Patrząc od góry są to znaki:
1. Koła Studentów Mechaników i Elektryków (zał. 1902 r.)
2. Związku Studentów Inżynierii (zał. pod koniec XIX w.)
3. Związku Studentów Architektury (zał. 1902 r.)
4. Koła Górniczo-Naftowego Studentów (zał. 1904)
5. Koła Studentów Dublańczyków (zał. 1865 r.)
6. Związku Awiatycznego Studentów (zał. 1909 r.)
7. Koło Studentów Wilnian (zał. 1933 r.)
8. Koła Studentów Inżynierii Lasowej (zał. 1919 r.)
9. Związku Akademików Ślązaków (zał. 1936 r.)
10. Koła Studentów Chemików (zał. 1896 r.)
11. Związku Studentów Inżynierii Mierniczej (zał. 1928 r.)
Logotypy (graficzne monogramy) są oddzielone od siebie kłosami zbóż, odnoszą się do rolnictwa, a także symboliki chrześcijańskiej. Na bokach wymienianych logotypów znajdują się na przemian znane symbole chrześcijańskie, takie jak krzyż grecki, Chi Rho oraz Alfa i Omega. W części mniejszej kilimu symbol Alfy został wycięty (dziura). Całość elementów graficznych wraz z bocznymi liniami falistymi utrzymana jest w charakterystycznym stylu art deco. W obu częściach kilim zakończony frędzlami. Być może był darem lub votum studentów Politechniki Lwowskiej dla położonego w pobliżu kościoła pw. św. Marii Magdaleny we Lwowie, która pełniła rolę świątyni akademickiej.
Obiekt, wraz z innymi zabytkami wyposażenia kościoła św. Marii Magdaleny we Lwowie trafił do parafii św. Wojciecha w Cieszanowie w wyniku powojennych zmian granic państwowych i ekspatriacji ludności polskiej z dawnych Kresów Rzeczypospolitej. Skrzynie ewakuacyjne z napisem „kościół św. Marii Magdaleny”, „Lwów” oraz „Lubaczów”, wypełnione najcenniejszymi i najpiękniejszymi materiałami, haftami, wzorami i kolorami na ornatach, kapach, stułach, bieliźnie liturgicznej czy ołtarzowej, a także blaskiem bijącym od złotnictwa liturgicznych naczyń: monstrancji, kielichów, świeczników, ołtarzowego krzyża oraz złotego tabernakulum (w stylu art. deco), Ikony Najświętszej Marii Panny Łaskami Słynącej obrazu św. Jana z Dukli i św. Stanisława Kostki pędzla Stanisława Kaczor Batowskiego, zostały uratowane przez ostatniego proboszcza parafii pw. św Marii Magdaleny we Lwowie – ks. Józefa Kłosa. Kapłan, który, wydawało się ówcześnie, był ostatnim proboszczem kościoła pw. św. Marii Magdaleny we Lwowie, w 1946 r. zapoczątkował jego historię po drugiej stronie polsko-sowieckiej granicy, w niewielkim Cieszanowie. Część obiektów nadal znajduje się na wyposażeniu kościoła parafialnego pw. św. Wojciecha, część, tak jak opisany kilim, trafiła do kolekcji Muzeum Kresów w Lubaczowie.
Politechnika Lwowska, która powstała w 1843 r., a więc już dokładnie 180 lat temu, to jedna z najważniejszych uczelni wyższych na dawnych ziemiach polskich. Jest określana nawet jako „Macierz polskich politechnik”. Z jej murów wyszło wielu wybitnych przedstawicieli polskiej inteligencji, m.in. premierzy rządu RP: Jędrzej Moraczewski i Kazimierz Bartel oraz wybitni dowódcy i politycy czasów II wojny światowej: gen. Kazimierz Sosnkowski i gen. Władysław Sikorski.
W drugiej połowie lat 30. XX w., tuż przed wybuchem II wojny światowej, Politechnika Lwowska przeżywała jeden z najświetniejszych okresu swego rozwoju. Ważną rolę odgrywały w tym okresie związki studenckie, grupujące młodzież studiującą na poszczególnych wydziałach, czy pochodzących z określonych regionów kraju, np. Wileńszczyzny czy Śląska. Nadawali oni rytm działań naukowych i kulturalnych Lwowa. Karda naukowa, studenci i absolwenci Politechniki Lwowskiej wzięli też aktywny udział w walce o niepodległość Polski w okresie II wojny światowej, a później w odbudowie zniszczonego kraju. Tradycje tej uczelni, która funkcjonuje obecnie jako Lwowski Instytut Politechniczny, kontynuuje na terenie Polski – Politechnika Śląska w Gliwicach.
Kilim ze znakami organizacji i stowarzyszeń studenckich Politechnik Lwowskiej należy niewątpliwie do najcenniejszych artefaktów z ostatniego okresu funkcjonowania tej uczelni przed 1939 r. Jego pokaźne rozmiary, szczególnie niespotykana długość, świadczy o wysokich ambicjach fundatorów.
Pod względem artystycznym kilim jest też wybitnym przykładem sztuki art déco – uznawanego za oficjalny styl II Rzeczypospolitej. Kilim wpisuje się też w panującą w latach 20. i 30. XX w. modę na wyroby kilimkarskie. Kilimy polskie podbiły ówcześnie rynki całego świata. Najbardziej znane wytwórnie znajdowały się na dawnych Kresach Rzeczypospolitej (np. w Glinianach pod Lwowem).
Pod względem walorów plastycznych i historycznych kilim ze zbiorów Muzeum Kresów w Lubaczowie jest dziełem wybitnym, które nie posiada analogii w znanych dziełach sztuki użytkowej okresu II Rzeczypospolitej. Z tego powodu zasługuje na przeprowadzenie pełnej konserwacji i szersze upowszechnienie wśród znawców i miłośników kultury II Rzeczypospolitej.
W ramach prac konserwatorskich planujemy m.in. dezynfekcję w komorze fumigacyjnej, oczyszczenie awersu i rewersu obiektu ze wszelkich zanieczyszczeń, prawidłowe ułożenie tkaniny i frędzli po procesie prania, wykonanie badań instrumentalnych włókien osnowy i wątków o różnych parametrach, opracowanie metody konserwacji kilimu, przygotowanie krosna konserwatorskiego i materiałów, wprowadzenie brakujących nici osnowy w miejscach ubytków, uzupełnienie pokryć wątkowych odpowiednio dobraną przędzą, w technice oryginału, zabezpieczenie frędzli przed rozsnuwaniem i rekonstrukcja niezachowanych frędzli.
W okresie od sierpnia do grudnia 2022 r. kilim w formie reprodukcji (naklejki na podłogę), ze względu na zły stan zachowania, prezentowany był na wystawie pt. „Skarby kresowej świątyni – dziedzictwo kościoła św. Marii Magdaleny we Lwowie na ziemi lubaczowskiej”, dofinansowanej przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Cieszył się ogromnym zainteresowaniem ze względu na wyjątkowość symboliki na nim zawartej oraz ciekawej scenografii wnętrza kościoła św. Marii Magdaleny we Lwowie. Zainteresowanie publiczności oraz naukowców skłoniła do dalszych dociekań nad jego historią i starań o jego dalszą prezentację. Informacje o obiekcie wraz z reprodukcją można znaleźć w katalogu wystawy „Skarby kresowej świątyni – dziedzictwo kościoła św. Marii Magdaleny we Lwowie”, wydanej wspólnie przez Muzeum Kresów w Lubaczowie i Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą „Polonika” (Lubaczów–Warszawa 2022).
W ramach kampanii promocyjnej „Mocarze sztuki”, aby podkreślić wyjątkowość obiektu i ukazać jego kontekst społeczny wspólnie z Under the Mask Studio i Tomaszem Michalskim zrealizowaliśmy w kościele pw. św. Wojeciecha w Cieszanowie specjalny film promocyjny oraz sesję zdjęciową, w których wzięli udział uczniowie Młodzieżowego Ośrodka Wychowawczego – Zespołu Placówek im. św. Jana Pawła II w Lubaczowie.
Opracowali: Janusz Mazur, Małgorzata Pazyniak
Fot. Tomasz Michalski